Часам у замежнай літаратуры можна знайсці тое, чаго не хапае ў сваёй. Сусвет вялікі, і хтосьці ўжо мог адказаць на пытанне, якое ты сабе задаеш, — калі не ў роднай краіне, дык у суседняй. Ніжэй я прапаную спіс з 10 перакладзеных на беларускую мову кніг, напісаных аўтаркамі-жанчынамі, якія, на маю думку, уносяць у нашу літаратуру нешта новае і істотнае.
Гана Андранікава “Гук сонечнага гадзінніка”
(пераклала Вераніка Бяльковіч, “Логвінаў”, 2005)
“Гук сонечнага гадзінніка” — дэбютны раман чэшскай пісьменніцы Ганы Андранікавай і першае выданне з серыі “Чэшская калекцыя”. Вельмі агульнымі словамі гэтую кнігу можна ахарактарызаваць як раман пра трагічнае каханне, аднак у ім уздымаецца шмат тэм, адна з якіх — жанчына і Халакост. Дзве гераіні рамана трапляюць падчас Другой сусветнай вайны ў канцлагер, і, апісваючы іх побыт у Асвенціме, пісьменніца гаворыць не толькі пра ўмовы жыцця там увогуле, але і пра ўціск, які вязні цярпяць як жанчыны. Пераклад гэтага рамана ўносіць у беларускі кантэкст тэму, якая ва ўласна беларускай літаратуры падымаецца вельмі рэдка, — гісторыя жанчын у канцлагерах.
Катры Вала “Выбраныя вершы”
(пераклаў Якуб Лапатка, выд. Зміцер Колас, 2017)
Серыя “Паэты планеты” знаёміць беларускіх чытачоў з замежнымі паэтамі, класікамі розных нацыянальных літаратур. На сённяшні момант у серыі прадстаўлены 21 паэт, і толькі тры з іх — жанчыны: Сапфо, Габрыэла Містраль і Катры Вала. Часткова гэта сведчыць пра тое, што беларускія перакладчыкі ўсё яшчэ ўспрымаюць сусветную паэзію як пераважна паэзію мужчынскую. Тое ўяўленне пра замежную класіку, якое ёсць у нас сёння, фармавалася ў савецкія часы і змяняецца вельмі павольна. Зборнік Катры Валы — адной са знакавых творцаў фінскай літаратуры і мадэрнізатаркі паэзіі на фінскай мове — і зборнікі іншых паэтак з серыі, дапамагае разбурыць стэрэатып пра мужчынскі характар паэтычнай класікі.
Ірэна Доўскава “Моцны Жбуць”
(пераклала Вераніка Бяльковіч, “Логвінаў”, 2013)
Галоўная гераіня рамана — дзевяцігадовая дзяўчынка Гэленка, і менавіта яе вачыма чытачы глядзяць на жыццё ў Чэхаславакіі 1970-х гг. Яна падслухоўвае размовы дарослых і робіць з іх уласныя высновы, перажывае праз праблемы ў школе і праз тое, што іншыя дзеці дражняць яе і называюць Мобідзікам за лішнюю вагу. Вывеўшы ў творы на першы план трошкі няўклюдную, вельмі абаяльную і ўразлівую дзяўчынку, аўтарка расказала не толькі пра сацыялістычнае мінулае сваёй краіны, але і пра нягоды, з якімі можа сутыкацца дзіця нават у шчаслівай сям’і: напрыклад, з наступствамі разводу бацькоў. У 2014 годзе Вераніка Бяльковіч атрымала за пераклад гэтай кнігі прэмію часопіса “ПрайдзіСвет”.
Дарота Коман “36 м2 думак”
(пераклаў Андрэй Хадановіч, “Логвінаў”, 2017)
У беларускіх выдавецтвах выходзіць няшмат зборнікаў сучасных замежных паэтак. З таго, што выйшла ў апошнія гады, наўскідку прыгадваюцца толькі кнігі Дароты Коман, Норы Гомрынгер, Эвы Ліпскай і Хінемааны Бэйкер (зборнік вершаў якой увогуле выйшаў ва ўкраінскім выдавецтве “Крок”). Асаблівасць паэзіі Дароты Коман — гэта спалучэнне засяроджанасці на вельмі прыватных эмоцыях, звязаных з рознымі праявамі жыцця (каханне, развод, мацярынства, старэнне, творчасць), настолькі, што часам кніга пачынае нагадваць інтымны дзённік, і дасціпнай гульні словаў, калі апошні радок верша можа цалкам змяніць уражанне ад яго прачытання.
Жо Лангерава “Калісьці ў Браціславе: Маё жыццё з Оскарам Л.”
(пераклаў Павел Раага, выд. Зміцер Колас, 2012)
Венгерка паводле паходжання, Жо Лангерава значную частку свайго жыцця пражыла ў Браціславе ў шлюбе са славацкім камуністам Оскарам Лангерам, які па сфабрыкаваным абвінавачанні шмат гадоў правёў у турме. Ва ўспамінах пісьменніцы мы бачым усю яе гісторыю: знаёмства з мужам, пераезд у Славакію, гады сацыялістычнага рэжыму і выжывання ў статусе “жонкі ворага народа”. “Калісьці ў Браціславе” — таленавіта напісаная жаночая аўтабіяграфія, у якой спакойна і разумна расказваецца пра жаночы досвед існавання ў пакутлівых умовах, гісторыя жаночай паўсядзённасці і барацьбы за годнае жыццё. Праз адсутнасць рэкламы і някідкае афармленне вокладкі беларускае выданне не было ацэненае чытачамі, аднак кніга несумненна вартая ўвагі тых, хто цікавіцца жаночай гісторыяй ХХ ст. У 2013 годзе гэты пераклад трапіў у шорт-ліст прэміі “Дэбют”.
Вольга Такарчук “Правек ды іншыя часы”
(пераклала Марына Шода, “Логвінаў”, 2010)
Раман “Правек ды іншыя часы” псіхатэрапеўткі паводле адукацыі і паслядоўніцы Юнга Вольгі Такарчук — гэта раман-казка, у якім рэальнае жыццё людзей непарыўна звязанае з міфічным. Міф робіцца тут інструментам для заглыблення ва ўнутраны свет чалавека і дапамагае даследаваць навакольную рэчаіснасць, гэта пісьменніцкі інструмент і адзін з герояў твора, частка ўніверсуму, у якім існуюць жыхары Правеку, і сама аснова іх жыцця. “Правек ды іншыя часы” — даследаванне малой, сямейнай гісторыі на фоне гісторыі вялікай.
Катаржына Тучкава “Жыткаўскія багіні”
(пераклала Святлана Рогач, “Логвінаў”, 2015)
Жаночая гісторыя хавае шмат незвычайнага і таямнічага. Зрабіўшыся аб’ектам спецыяльных даследаванняў параўнальна нядаўна, яна можа ўразіць тых, хто раней не асабліва задумваўся, чым жа, апроч хатніх спраў і гадавання дзяцей, жанчыны займаліся апошнія некалькі тысяч гадоў. Кніга “Жыткаўскія багіні” адкрывае адну з такіх захапляльных старонак жаночай гісторыі і расказвае пра знахарак, “багінь”, якія жылі ў гарах і мелі незвычайныя здольнасці — напрыклад, лячыць людзей. Гэта гісторыя своеасаблівай жаночай супольнасці, упісаная ў дэтэктыўную лінію. Каб падрыхтаваць кнігу, Катаржына Тучкава некалькі гадоў працавала ў архівах, і вынікам яе працы стаўся мастацкі твор на мяжы з нон-фікшн. За пераклад гэтай кнігі Святлана Рогач атрымала ў 2016 годзе прэмію “Дэбют”
Віслава Шымборска “Канец і пачатак”
(“Логвінаў”, 2013)
Віслава Шымборска — адна з 14 жанчын, якія атрымалі Нобелеўскую прэмію па літаратуры за ўсе гады яе існавання (для параўнання: колькасць мужчын-лаўрэатаў складае 99 чалавек). Прэмія пачала ўручацца ў 1901 годзе, і першая жанчына — Сельма Лагерлёф — атрымала яе ў 1909-м. Да 1966 года лаўрэаткамі прэміі зрабіліся ўсяго 6 жанчын, потым да 1991 года жанчыны не атрымлівалі прэміі ўвогуле, але ў апошнія 25 гадоў сітуацыя паляпшаецца: кожны трэці лаўрэат прэміі — жанчына. Калі не лічыць Святлану Алексіевіч, на беларускую мову грунтоўна перакладзеныя толькі дзве лаўрэаткі: Габрыэла Містраль (1945) і Віслава Шымборска (1996). Зборнік Шымборскай у густоўным афармленні выкладчыцы і мастачкі Наталлі Паваляевай мае сімвалічную назву “Канец і пачатак”: ён уключае ўсе вершы, якія сама паэтка лічыла вартымі і ад якіх не адмовілася, і яе творчасць прадстаўленая ў адваротным парадку — ад самых позніх вершаў да самых ранніх. Над кнігай працавалі 10 перакладчыкаў і перакладчыц.
Малгажата Шэйнэрт “Насыпаць горы: палескія гісторыі”
(пераклалі Марыя Пушкіна і Алена Пятровіч, “Логвінаў”, 2016)
Малгажата Шэйнэрт — польская пісьменніца і журналістка, адна з сузаснавальніц “Gazety Wyborczej”, дзе яна шмат гадоў кіравала аддзелам рэпартажаў, і аўтарка шэрагу кніг у жанры нон-фікшн. Яе творчасць можна параўнаць з творчасцю Святланы Алексіевіч: Малгажату Шэйнэрт таксама цікавіць гісторыя чалавека на фоне гістарычных падзей, аднак яна больш працуе са справамі мінулых дзён, даследуе архівы і выбудоўвае свае кнігі з кавалкаў некалькіх рэальнасцяў: таго, што было, таго, што бачаць іншыя людзі, і таго, што бачыць яна сама. Кніга “Насыпаць горы” — гэта вынік яе падарожжаў па Палессі, падчас якіх яна шукала там польскія сляды і збірала гісторыі людзей, што жылі там раней і жывуць цяпер. Калі з кніг Святланы Алексіевіч героі плачуць, моляць, з усіх сіл крычаць, заспетыя знянацку вялікай бядой, і дыстанцыі паміж імі і чытачом зусім няма, то Малгажата Шэйнэрт, гледзячы на сваіх герояў з пэўнай дыстанцыі, можа сабе дазволіць і ўзважаны аналіз, і дасціпную апрацоўку матэрыялу. Асноўныя рысы яе кніг — увага да побытавых дэталяў і дакладна прадуманая кампазіцыя.
Мэры Шэлі “Франкенштайн, ці Сучасны Праметэй”
(пераклала Марына Дзергачова, “Кнігазбор”, 2016)
Адзін з першых твораў у жанры навуковай фантастыкі, раман “Франкенштайн”, быў напісаны ледзь не ў заклад. Дажджлівым летам Мэры разам з будучым мужам Персі Бішам Шэлі, а таксама Байранам і Джонам Палідоры дамовілася паспаборнічаць у напісанні вусцішнай гісторыі і яўна выйшла з гэтага спаборніцтва пераможцай. Дарэчы, такая ўпэўненасць пісьменніцы першай паловы ХІХ ст. у сваіх сілах невыпадковая. Маці Мэры Шэлі, Мэры Ўолстанкрафт, пісьменніца і феміністка, якая актыўна ўдзельнічала ў грамадскім жыцці і была ў пэўным сэнсе свабодная ад гендарных забабонаў свайго часу, моцна паўплывала на дачку, і гэта сведчыць пра тое, наколькі яркі прыклад здольны падштурхнуць жанчыну да рэалізацыі сваіх талентаў.
Ганна Янкута
