Гродзенскі Стары Замак уяўляе сабой унікальны комплекс каменных будынкаў, створаных у перыяд XII-XX стагоддзяў. Гэта адна з галоўных славутасцяў Гродна, на тэрыторыі якой на працягу больш чым 800 гадоў знаходзіліся рэзідэнцыі князёў, вялікіх князёў і каралёў, распавядае planetabelarus.by.
Найстарэйшыя каменныя будынкі замка знаходзяцца ў зруйнаванам стане, аднак і ў такім выглядзе маюць велізарную каштоўнасць.
У XII стагоддзі Гродна быў цэнтрам уласнага княства, кіраўнікамі якога з’яўляліся чальцы адной з галін роду Рурыкавічаў — Усеваладкавічы. Існуе не пазбаўленая некаторых падстаў гіпотэза, якая распавядае пра тое, чаму ў старажытным Гродне была пабудавана такая колькасць каменных будынкаў. Нібыта гарадзенскі князь Усеваладка хацеў уразіць сваю жонку, дачку магутнага Уладзіміра Манамаха — Агаф’ю. Дзяўчына прывыкла да жыцця ў Кіеве, у шыкоўных харомах свайго бацькі, і таму гродзенскі князь хацеў здзівіць распешчаную «прынцэсу Русі» і пабудаваў цудоўныя каменныя будынкі ў горадзе над Нёманам.
На тэрыторыі Старога замка знаходзяцца руіны галоўнага саборнага храма старажытнага Гарадзена, так званай Ніжняй царквы, руіны княскага палаца-церама, і рэшткі сцен, складзеных з тонкага цэглы-плінфы. Усе гэтыя пабудовы адносяць да XII стагоддзя. Пазней, на месцы Ніжняй царквы была збудаваная так званая Верхняя царква, якая з’яўлялася, на думку некаторых гісторыкаў, найстарэйшым храмам ВКЛ.
Старажытная гісторыя Гродна, перыяду XII-XIII стагоддзяў, дрэнна асветленая ў вядомых летапісах. Гісторыкі пішуць аб разрабаванні горада мангола-татарамі і аб супрацьстаянні гарадзенскіх князёў з літоўскімі дружынамі, але гэтыя дадзеныя з’яўляюцца толькі гіпотэзамі. Затое дакладна вядома аб паходзе на Гародню валынскіх князёў. Паход гэты адбыўся ў XIII стагоддзі. Падчас супрацьстаяння гарадзенцаў і валынянаў важную ролю грала высокая каменная вежа, так званы «слуп», які ворагам усё-такі ўдалося захапіць. Нягледзячы на гэта гарадзенцы не здаліся, і паход апынуўся ў цэлым няўдалым для валынцаў. Гродзенская вежа, як лічаць спецыялісты, была пабудавана ў тым жа XIII стагоддзі. Лічыцца, што вежа знаходзілася непадалёк ад сучасных варот замка, але некаторыя гісторыкі мяркуюць, што яна стаяла ледзь воддаль ад крэпасці. Аналагічнай пабудовай, якая дае ўяўленне аб тым, як прыкладна выглядаў гарадзенскі «слуп», з’яўляецца знакамітая Камянецкая вежа.
Рэканструкцыя Паўла Татарнікава
У перыяд XII — XIV стагоддзяў замак прадстаўляў сістэму дрэваземляных і каменных ўмацаванняў. Менавіта так выглядала крэпасць, калі ў канцы XIII стагоддзя на яе ўпершыню напалі крыжакі. Іх спусташальныя набегі былі вялікай праблемай для гараджан у тыя часы. Аднак гарадзенцы не здаваліся. У першай палове XIV стагоддзя немалыя праблемы рыцарам дастаўляў знакаміты Гродзенскі палкаводзец, вядомы як Давыд Гарадзенскі.
У другой палове XIV стагоддзя гродзенскім князем стаў Вітаўт — будучы вялікі князь літоўскі, за свае здзяйсненні празваны вялікім. Для гэтага кіраўніка Гродна з’яўляўся вотчынай, бо гродзенскім князем Вітаўт быў задоўга да таго, як заняў вялікакняскі пасад. Пры Вітаўце, які з велізарным энтузіязмам змагаўся за ўладу ў краіне, то змагаючыся са сваім стрыечным братам Ягайла, то аб’ядноўваючыся з ім супраць крыжакоў, замак не раз падвяргаўся аблогам і часам гарнізон крэпасці вымушаны быў скарыцца захопнікам. Падчас гэтых ваенных сутыкненняў адным з саюзнікаў Гродзенскага князя быў нават будучы кароль Англіі Генрых Болінгброк.
У 1398 годзе, у перыяд адноснага спакою, на замок абрынуўся нечаканы вораг-пажар. Сам кіраўнік, які знаходзіўся тады ў Гародні, ледзь не згарэў. Паводле падання, князя выратаваў разбудзіў яго крык ручной малпы (або іншага экзатычнага жывёльнага). Лічыцца, што менавіта пасля гэтага прыгоды Вітаўт вырашыў пабудаваць цалкам каменны замак.
Пасля рэканструкцыі Вітаўт праводзіў у Гродне нямала часу. Любіў наведваць замак і кароль польскі Ягайла, які насіў тытул «найвышэйшага князя літоўскага».
Замак Вітаўта ўяўляў сабой магутнае абарончае збудаванне, пабудаванае з дзікага каменя-бута — і буйной, добра абпаленай чырвонай цэглы. На некаторых цаглінах можна ўбачыць асаблівы знак Вітаўта, так званыя «Калюмны». Мяркуюць, што ў замак Вітаўта ўвайшла і тая самая высокая вежа XIII стагоддзя, якая ўжо больш за 150 гадоў абараняла Гродзенскую крэпасць.
У такім выглядзе замак перайшоў наступным кіраўнікам ВКЛ. У XV стагоддзі крэпасць належала каралю польскаму і вялікаму князю Літоўскаму Казіміру Ягелону.
Як вядома, гэты кіраўнік і яго сын, каралевіч Казімір, памерлі ў Гродне. Аднак даследчыкі спрачаюцца аб тым, дзе менавіта правялі апошнія гадзіны абодва Ягелоны: у галоўным Гродзенскім замку або ў так званым каралеўскім доме, які стаяў там, дзе пазней узвялі Новы замак. Паводле абгрунтаванай гіпотэзы, у 1506 годзе гарадзенскі замак, разам са сваім дзядзькам наведаў вялікі навуковец Мікалай Капернік.
У першай палове 70-х гадоў XVI стагоддзя фармальным гаспадаром гродзенскага замка з’яўляўся будучы кароль Францыі і брат знакамітай каралевы Марго-Генрых Валуа.
Стары замак на гравюры 1568 года
Пасля ўцёкаў з Рэчы Паспалітай французскі прынц, зразумела, страціў правы на Гродзенскую рэзідэнцыю.
Новы росквіт замка звязваюць з каралём Стэфанам Баторыем. Кіраўнік меў асаблівую любоў да Гродна і ў канцы жыцця пастаянна жыў у гэтым горадзе. Па распараджэнні Баторыя замак Вітаўта быў перабудаваны ў стылі рэнесансу. Некаторыя фрагменты папярэдняга замка выкарыстоўваліся і ў новым будынку. Замак Баторыя ў значнай ступені страціў абарончыя функцыі і ператварыўся ў палац-рэзідэнцыю. Зрэшты, шыкоўны рэнесансны палац Баторыя мог усё ж служыць і для абароны: у гэтым пераканаліся гарадзенскія шляхцічы, якія спрабавалі выбіць з замка маскоўскіх жаўнераў, якія заселі ў ім падчас вайны 1654-1667 гадоў.
Рэканструкцыя Паўла Татарнікава
Замак Баторыя уключаў даволі буйны палац, сцены і вежы, а таксама некаторыя іншыя пабудовы. Рэзідэнцыя не была цалкам гатовая на момант смерці кіраўніка, аднак памёр кароль менавіта ў гарадзенскім Старым замку. Адбылося гэта 12 снежня 1586 года.
Баторыеўскі замак-палац дабудоўвалі і пасля смерці яго стваральніка. Фасады рэнесанснай рэзідэнцыі мелі багатыя каменныя ўпрыгажэнні і дэкор у тэхніцы сграфіта. Палац упрыгожвалі высокія франтоны, круглявы купал вянчаў уязную вежу, а вежа з боку Нёмана мела шатровы дах.
У XVII стагоддзі нямала часу надавалі замку каралі з дынастыі Ваза, асабліва кароль польскі, вялікі князь літоўскі і фармальны рускі цар Уладзіслаў Ваза, які нават прымаў у Гродна пасольства Венецыянскай рэспублікі.
Падчас вайны 1654-1667 гадоў, у выніку дзеянняў рускіх войскаў замак быў моцна разбураны.
Пасля вайны рэзідэнцыя аднаўлялася канцлерам ВКЛ Хрыстафорам Пацам. Менавіта гэты магутны магнат дамогся правядзення сеймаў Рэчы Паспалітай у Гродне, пасля чаго горад стаў фактычнай сталіцай ВКЛ і другім па значэнні палітычным цэнтрам краіны, пасля Варшавы. Для пасяджэнняў сейма Пац пабудаваў спецыяльныя памяшканні з боку Нёмана. На памяць аб сваёй працы магнат загадаў умураваць у сцяну каменную пліту, з лацінскім тэкстам, які праслаўляе дзеянне канцлера.
Адноўлены замак прыняў некалькі соймаў Рэчы Паспалітай, але памяшканні, створаныя Пацам, апынуліся цеснымі для такіх шматлюдных мерапрыемстваў, як агульнадзяржаўныя соймы.
У пачатку XVIII стагоддзя Гродна стаў арэнай баявых дзеянняў Паўночнай вайны. У выніку замак быў моцна разбураны.
Кароль Аўгуст, які кіраваў у гэты час, моцны вырашыў не аднаўляць замак, а падчас сваіх візітаў у горад жыў у Палацы Сапегаў, які вядомы цяпер як «Баторыеўка». Пры гэтым манарха з’явілася ідэя будаўніцтва новага каралеўскага палаца. Новую рэзідэнцыю сапраўды ўзвялі, але ўжо пасля смерці Аўгуста Моцнага. Цяпер галоўным каралеўскім прытулкам з’яўляўся Новы замак, а Стары замак быў перабудаваны саксонскімі архітэктарамі і стаў як бы другарадным будынкам пры галоўнай рэзідэнцыі.
Замак ужо не дзівіў уяўленне падарожнікаў, як у першай палове XVII стагоддзя, але будынак усё яшчэ лічыўся досыць прыгожым. Згодна з праектам, палац павінна была ўпрыгожваць высокі, мансардны дах, руставаныя лапаткі і аконныя ліштва «з вушкамі». У складаным картушы змяшчалася каралеўская манаграма Аўгуста III.
У канцы XVIII стагоддзя, падчас свайго пражывання ў Новым замку, кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі перыядычна гуляў і па тэрыторыі Старога замка.
У XIX стагоддзі, пасля ўваходжання Гродна ў склад Расійскай імперыі, замак перайшоў ва ўласнасць Расійскай кароны. Цяпер будынак не выкарыстоўваўся ні для абароны, ні ў якасці рэзідэнцыі, але на планах горада яго працягвалі зваць ганарлівым імем «замак». У гэты перыяд былая каралеўская рэзідэнцыя страціла амаль увесь дэкор сценаў.
У 20 — я гады ХХ стагоддзя Гродна быў у складзе Польшчы. У гэты час замак наведаў польскі прэзідэнт Станіслаў Вайцяхоўскі, а ў 30-е візіт у старадаўнюю крэпасць ажыццявіў яшчэ адзін прэзідэнт Польшчы — Ігнацый Масціцкі.
У 30-я гады XX стагоддзя частка памяшканняў былой крэпасці адвялі пад музей, створаны гісторыкам Юзэфам Ядкоўскім. У гэты перыяд з’явіліся першыя праекты аднаўлення гістарычнага аблічча замка. Аднак польская адміністрацыя не паспела іх рэалізаваць.
Панарама Гродна. Чэрвень 2015 года.
Ідэя адраджэння замка Баторыя бударажыла розумы спецыялістаў і ў савецкі перыяд. Але толькі ў часы незалежнай Беларусі, у 2015 годзе пачалася актыўная фаза работ па рэканструкцыі замка.
У аснове будаўніцтва ляжаў праект менскага архітэктара Уладзіміра Бачкова, які актыўна крытыкавалі прафесійныя гісторыкі. Аднак працы былі пачаты і замак стаў набываць аблічча, створаны па матывах гравюры Томаша Макоўскага 1600 года.
Няма сумненняў у тым, што стары замак з’яўляецца найкаштоўнейшым помнікам архітэктуры, важным не толькі для беларусаў, але і для ўсіх народаў Усходняй Еўропы. Штогод яго наведваюць тысячы турыстаў, і ён па праве з’яўляецца адным з галоўных турыстычных аб’ектаў Гродна.