На сёлетнім Міжнародным фестывалі дакументальнага кіно IDFA ў Амстэрдаме найлепшым кароткаметражным фільмам прызнаная стужка беларуса Паўла Мажара “Дапаможнік” — трыццаціхвілінная метадычка па катаванні пратэстоўцаў, знятая ў звычайнай берлінскай кватэры.
Мы з Паўлам гутарым у зуме праз колькі дзён пасля ўзнагароджання. Паміж намі амаль тысяча кіламетраў і бездань абсурдных навінаў — Павел жыве ў Берліне, а здаецца, што ў іншым сусвеце. Здавалася б, што чалавеку з камфортнага боку планеты да катаванняў у краіне, чыім грамадзянам прасцей патрапіць за краты, чым за мяжу. Пра гэта і гаворым, а таксама пра тое, як ствараўся фільм, колькіх высілкаў каштавала яго зняць, маральных і матэрыяльных, і чаму ў фільме вядзецца пра катаў, а не пра ахвяр.
— Ты зараз у тым пакоі, дзе здымаў фільм?
— Так, гэта кватэра у Нойкёльне, на поўдні Берліна. Дваццаць гадоў таму ён быў працоўным раёнам, а зараз становіцца хіпстарскім. Тут раней быў аэрапорт, самалёты нізка лёталі, таму людзі пазбягалі тут сяліцца, а як ён зачыніўся, стала даволі зручна жыць. У 2015 годзе я сюды заехаў, але на гэтым тыдні якраз высяляюся. Цяпер у Берліне немагчыма знайсці кватэру, таму на пару месяцаў з’язджаю да сябра.
— У 2015-м ты прыехаў у Нямеччыну вучыцца ў кінашколе?
— Прыехаў я даўно, у 1997-м з бацькамі, мне было 10 гадоў. У 2015-м я паступіў у «Конрад Вольф» (Бабельсбергскі кінауніверсітэт імя Конрада Вольфа — заўвага рэдакцыі ББ), хоць спрабаваў паступаць і ў іншыя кінашколы, але гэтая добрая тым, што тут можна спрабаваць і ігравое кіно, і дакументальнае. Так я зразумеў, што ігравое рабіць не змагу, там патрэбны зусім іншыя навыкі, а мне патрэбны док.
— Калі ты апошнім разам быў у Мінску?
— У 2018-м.
— А ў сувязі з чым?
— Проста цікава было з’ездзіць. Сем гадоў да гэтага не быў. Паехаў адзін, нікому не сказаў. І добра было правесці там аднаму два тыдні, бо калі эмігрыруеш з краіны, ад яе застаецца толькі шмат міфаў, ідэй, уяўленняў. Ездзіў у тыя месцы, дзе мы жылі, — у Чыжоўку, напрыклад, дзе не быў з 1994 года, проста гуляў па раёне, абедаў у завадскіх сталоўках. Год таму я падумаў, што калі ў гэтай гісторыі (у пратэстаў — заўв. рэд. ББ) будзе хэпі-энд, я паеду ў Мінск, проста пажыву год-два.
— А што за міфы і ўяўленні ў цябе былі перад прыездам?
— Размытыя, неканкрэтныя. Калі з’язджаеш з краіны, у якой нарадзіўся і якой больш няма, пра яе застаюцца гісторыі бабуль-дзядуль, бацькоў, нейкія добрыя савецкія фільмы, словам, нічога канкрэтнага. Такія імперыі, як Савецкі Саюз, ствараюць шмат сваіх міфаў і ўкладаюць іх у розумы грамадзян: як трэба глядзець на свет, як ён уладкаваны. Еўропа стварае іншыя міфы, асабліва Германія, якая ў ХХ стагоддзі столькі перажыла. Таму добра было прыехаць і ўбачыць, што ніякіх міфаў няма, ёсць канкрэтныя людзі, а яны па вялікім рахунку паўсюль аднолькавыя. Я сябе не хачу адчуваць ні немцам, ні беларусам, ні рускім, я проста чалавек. Не хочацца на гэтым фіксавацца.
— То бок нацыянальнага складніку ў тваёй ідэнтычнасці няма.
— Хутчэй не.
Няма адчування, што я менавіта беларус, беларускі рэжысёр і нясу ў свет каштоўнасці гэтай краіны. Не, патрэба зрабіць фільм прыйшла праз асабісты боль — праз тое, што адбылося на маёй радзіме з людзьмі, якіх я ведаю, і я мог быць там, калі б бацькі ў свой час не з’ехалі.
Было балюча бачыць, што пра гэта мала ведаюць на захадзе. Так, казалі, «гэта паліцэйская брутальнасць, але паліцыя паўсюль брутальная». Пра сістэматычны гвалт не казалі.
— То бок думалі, што людзей проста разганяюць на пратэстах і гэта лагічна, а пра катаванні ў СІЗА, нечалавечыя ўмовы не было вядома?
— Так, пра гэта мала пісалі.
— А калі ты паверыў, што гэта праўда?
— Мне здаецца, вельмi хутка. Калі я зразумеў, што гэта адбываецца не толькі ў Мінску, а па ўсёй краіне, асабліва калі з’яўляліся відэа з вокнаў кватэр і было бачна, як у двары аддзялення людзі стаяць на каленях і іх б’юць па спінах, ці відэа з аўтазакаў — вось тады я паверыў, што гэта рэальнасць. І потым, я прачытаў шмат інтэрв’ю, і яны чыталіся як адно вялікае інтэрв’ю: розніца была толькі ў тым, як людзей затрымалі, і што яны думаюць пасля, а ў сярэдзіне ішоў практычна аднолькавы тэкст. Калі столькі людзей па ўсёй краіне кажуць адно і тое ж — гэта зрэз.
— А да тых падзей ты сачыў за навінамі з Беларусі?
— Пачаў сачыць прыкладна з красавіка. Я палітыкай асабліва не цікавіўся, бо ў мяне з 2000-х не было адчування, што ён дэмакрат, верыць яму нельга ні ў чым, слухаць таксама, а яшчэ ёсць гулец важнейшы, з Масквы. Але калі людзі пачалі выходзіць на спантанныя пратэсты, стаялі ў чэргах, каб аддаць свой голас, гэта было нечакана. Вельмі шкадаваў, што прапусціў момант, калі аб’ядналіся штабы, думаў: чаму я не паехаў у Мінск здымаць? Гэта супергісторыя, як тры жанчыны кідаюць выклік дыктатару. Тады я і зразумеў, што адбываецца нешта неардынарнае: беларусы выходзяць на пратэсты. Быў і скепсіс: а хто за гэтым стаіць? Але калі разумееш, што ўсё стыхійна, — тады толькі ўсведамляеш, што адбываецца штосьці гістарычнае. Хацеў паехаць у Мінск, потым вырашыў пачакаць выбараў, бо ўсе мы аптымісты, але з досведам. А калі пачаліся разгон і рэпрэсіі, быў вялікі шок. Тады я падумаў, што калі ў мяне ёсць інструмент — кіно, то трэба працаваць ім. Калі б я быў пісьменнікам, я б напісаў гэтую метадычку, калі б мастаком — намаляваў бы.
— Ты першы, хто пачаў казаць не пра ахвяр, а пра катаў. Чаму так? Шок?
— Натуральна. Першы шок накрывае, калі не можаш паверыць, як такое магчыма: людзей збіваюць, адно на аднаго кладуць, гвалтоўна выводзяць з аўтазака. Але другі шок, нашмат глыбейшы — нават не ў тым, што ім давялося перажыць колькі дзён у пекле.
Самае страшнае, што на інстытуцыянальным, дзяржаўным узроўні ёсць людзі, якія прыходзяць на працу і думаюць, як ім зламаць сваіх жа грамадзян: «Давайце зараз падумаем, як мы можам іх зламаць фізічна і маральна, каб яны больш не захацелі гаварыць, пратэставаць і гэтак далей, а пасля пойдзем на абед».
Што навабранцы, маладыя хлопцы ў балаклавах — іх жа трэба было гэтаму навучыць, і ёсць для гэтага нейкая метадычка. Нельга параўноўваць, але ў нечым гэта падобна да Аўшвіца: яго будавалі інжынеры, якія хадзілі ў чыстых кашульках на працу і вырашалі, якія нары будуць у бараку, які будзе перон. У касах нямецкай чыгункі дзецям з гета, якім менш за 4 гады, выдавалі бясплатныя білеты. Можна ўявіць, што сядзела касірка і думала: а во малое, чатырох яму няма, яго ў газавую камеру бясплатна. І гэтая д’ябальская думка — што такое магчыма на дзяржаўным узроўні — мяне ўзрушыла.
— А чаму ты абраў такую аскетычную форму? Бо як бы паступіў сярэдні рэжысёр: узяў здымкі з месца падзей, інтэрв’ю пацярпелых. Дакладна не стаў бы безэмацыйна інсцэніраваць катаванні ў акуратным белым пакойчыку.
— У п’есе «Дазнанне» Петара Вайса выкарыстоўваюцца сведчанні відавочцаў Халакосту, і гэта вельмі тоненькая кніжачка, але чытаць яе немагчыма. Я адкладаў некалькі разоў: дзесяць старонак чытаў, адкладаў, вяртаўся толькі праз тры тыдні. І зразумеў, што такім фільм не павінен быць. Калі мы станем пхаць у гледача гвалт таго ўзроўню, які там быў, чалавек проста закрыецца: «я не хачу на гэта глядзець».
«Каб глядач адчуў тое, што адчувалі людзі там» — гэта глупства. Ты ніколі не адчуеш жах, які людзі адчувалі там, дзе акрываўленыя сцены і крыкі па начах. Гэта проста нерэальна, і этычна няправільна — спрабаваць гэта зрабіць.
Але можна паспрабаваць уключыць глядацкае ўяўленне і прымусіць задумацца: а як мне там было б і якое дачыненне гэта мае да мяне. Гэта ж можа адбыцца — і адбудзецца хутчэй за ўсё — не толькі ў Беларусі, але і ў Расіі, у Польшчы, у Венгрыі. Таму мяне займала ўніверсальнасць і неэмацыйнасць.
І з’явілася ідэя: у гледача не павінна быць ніякай спагады да вучняў амапаўца, якіх ён «б’е», таму ён павінен звяртацца да іх ветліва, пляскаць па плячы, маўляў, практыкаванне скончана, быў прыдуманы сіні мат, каб стаяць на каленях ім было зручна. Павінна быць зразумела, што гэта навучальныя ўдары, што мы не рэканструюем падзеі ў Мінску — мы рэканструюем рэканструкцыю гэтага. Можна было зрабіць істэрычны фільм, фільм-крык, але, разумееш, гэта ж не верне ўлады рэпрэсаваным, не верне ім сілы і годнасці. Бо ў агрэсара якая логіка: калі нельга даказаць, што гвалт ёсць, значыць, яго і няма: «хто там ведае, што ўвогуле было на Акрэсціна». А калі мы зробім фільм строгі і спакойны, як пратакол гвалту, які можна паказаць агрэсару, маўляў, мы ведаем, што было зроблена, мы ведаем, што мы маем рацыю, і ў гэтым нашая ўлада — тады мы зможам зразумець, праз што людзі прайшлі, і вярнуць годнасць і сілу пацярпелым. Такое «Я абвінавачваю».
— У цябе праўда атрымаўся фільм-трыбунал. Якіх маральных сіл табе каштавала яго здымаць? Мне кожныя дзве хвіліны хацелася выйсці падыхаць.
— Ты проста амапаўцаў у рэальнасці бачыла, а я іх бачыў толькі ў 2018 годзе, і тады яны нікога не білі. У першыя два месяцы пратэстаў сапраўды зашкальвала: як такое магчыма за 800 кіламетраў ад Берліна ў наш час? Абсурд. Усе, вядома, разумелі, што дыктатарам усе метады даступныя, але ніхто не думаў, што будуць выкарыстоўвацца такія. А потым я проста знайшоў эмацыйную дыстанцыю для гэтага фільма. Бо рэжысёр не галоўны ў фільме, ён афіцыянт: фільм дыктуе, што рабіць, — і робіш. Гаворка ж не пра тое, як ты сябе адчуваеш — ты ж сябе адчуваеш камфортна, — а пра тых, хто прайшоў праз пекла. Твая задача — расказаць пра іх. Так што з гэтага пункту гледжання цяжка не было, цяжэй далася арганізацыя, прадзюсаванне, бо людзі працавалі бясплатна.
— Сакраментальнае пытанне: адкуль грошы?
— Свае. Апошнія два гады я шмат працаваў, здымаў іміджавыя відэа для бізнесу. Ды фільм і недарагі быў. Рэквізіт мы проста вярталі назад у крамы: на працягу трох месяцаў любы тавар можна вярнуць. Напрыклад, лялька, якую б’е амапавец, каштуе 200 еўра — ну, нашто яна нам, мы яе здалі назад у краму.
— А дубінкі адкуль?
— Таксама з крамы. Таксама здалі. Балаклавы здалі, боты. Ну, мы імі няшмат і карысталіся.
— Гэта гучыць абсурдна і цудоўна: здалі амапаўскую экіпіроўку, бо няшмат ёй і карысталіся. А дзе ўзялі тыя два галасы, ці то чалавечыя, ці то не, якія чытаюць за кадрам тую метадычку, складзеную са сведчанняў пацярпелых ад гвалту?
— З голасам была вялікая праблема. Было зразумела, што галасы — вырашальны фактар успрымання. Калі яны не будуць працаваць, глядач пачуе няправільную інтанацыю і не паверыць фільму. Я не хацеў прафесійных дыктараў, бо ў іх ёсць свая манера маўлення. Доўга шукалі. Запісалі спачатку жаночы голас, потым мужчынскі — яны разам не спрацаваліся, потым адзін жаночы і той жа мужчынскі — жаночы быў вельмі добры, мужчынскі супраць яго прайграў, перапісалі мужчынскі. І так некалькі разоў. Я хацеў, каб яны чыталі тэкст як інструкцыю, але пры гэтым не зусім мёртва. Як пратакол падзей, у якіх яны даўно ўдзельнічалі.
— Часам такім голасам зачытваюць судовыя прысуды: нібыта і чалавек, а нібыта ўжо і не.
— Так, прыкладна так. Была дарэчы ідэя ўзяць камп’ютарны голас, як навігатар у машыне, але занадта халодна атрымалася, паўгадзіны не вытрымаеш.
— Твае бацькі глядзелі фільм?
— Так. Ім трэба было крыху часу, каб асэнсаваць, але ў прынцыпе адрэагавалі добра. Яны доўга сумняваліся, а ці правільна зрабілі, што з’ехалі. Але калі гэтыя падзеі адбыліся, усё стала зразумела. Мама шмат перажывае. Бацька ж даволі рана зразумеў, куды ўсё ідзе.
— У цябе ёсць адчуванне выкананага абавязку?
— Такога адчування няма, я і не ставіў сабе задачы выканаць абавязак. Ёсць радасць, што аказваецца, фільм і ў Беларусі будзе патрэбны. Ды і ўвогуле рады, што ён проста скончаны і я нарэшце магу сказаць яму: усё, ідзі гуляй, пакінь мяне ў спакоі, ты мяне дастаў за апошні год. Я зараз як быццам з тунэля выходжу, быццам год міма мяне мінуў: і грошай няма, і працу трэба новую шукаць, і кватэру, і забыўся, што ва ўніверсітэце вучуся, — такое адчуванне, што трэба пачынаць усё з нуля. Гэта праблема ў творчых прафесіях, таму што фільм — гэта монстр, які заўсёды мацнейшы за цябе, і ён дыктуе табе, як жыць. Так што няхай ён ужо далей сам, а я буду займацца сваім жыццём.
— Як увогуле ашчушчэнія, калі перамагаеш на галоўным дакументальным кінафестывалі?
— Нас перад цырымоніяй узнагароджання не папярэдзілі, што мы лаўрэаты, і я складаў прамову на хаду — зусім дзіўнае адчуванне. Шкадую, што не сцяміў сказаць вось што: калі б мне сказалі, што фільм будзе ў пракаце, толькі калі я здыму сваё імя з тытраў, я б без хістанняў адказаў — напрамілы Бог, выкрэслівайце, няхай толькі ён ідзе, і людзі даведаюцца пра тое, што адбылося.
Хацелася б сказаць, што гэты фільм і, значыць, гэты прыз — для ўсіх тых смелых людзей, якія выходзілі на пратэсты, разумеючы, што гэта не шпацыр па горадзе. У мяне толькі найглыбейшая павага і гонар за гэтых людзей.
Вось такія ашчушчэнія.
budzma.org
