Даследчык савецкіх рэпрэсій, каардынатар ініцыятывы «Кабылякі: расстраляныя ў Оршы» і дырэктар Беларускага інстытута публічнай гісторыі Ігар Станкевіч у рамках спецпраекта Вытокі «Салідарнасць» аналізуе нацыянальны характар і спрабуе знайсці адказы на пытанні аб тым, хто такія беларусы, чым мы адрозніваемся ад іншых і які лёс чакае нашу нацыю.
Пра тое, як савецкія рэпрэсіі адбіліся на беларускім нацыянальным характары, чытайце ў першай частцы інтэрв’ю.
Ігар Станкевіч
— У нашай гісторыі было шмат трагедый нацыянальнага ўзроўню. Як яны паўплывалі на нас і якая самая трагічная, на ваш погляд, падзея да гэтага часу застаецца невылечанай траўмай?
— Трагедый і траўмаў у нашай гісторыі сапраўды было шмат. Самая свежая — гэта, вядома, 2020 год. З аднаго боку, гэта было нацыянальнае абуджэнне, уздым. Мы пачалі бачыць адно аднаго. Мы раптам праявіліся як нацыя.
А, з іншага боку, найдзічэйшы ўзровень рэпрэсій, татальны бязлітасны тэрор.
Гэта дзяржава-тэрарыст наносіць каласальную траўму ўсяму грамадству. Бо нават каты, якія сёння катуюць, выносяць прысуды, таксама частка гэтай траўмы. Не толькі ў ахвяр баліць, усе ўдзельнікі гэтага працэсу пацярпелі, і з гэтым потым давядзецца вельмі шмат працаваць.
Але самае сумнае, што ў нас перад гэтай траўмай было яшчэ шмат усяго. Другая сусветная, тое, што адбывалася падчас акупацыі і пасля. Многія гэтыя пытанні адносна нядаўна сталі трапляць у поле зроку грамадства.
Нядаўна адна жанчына даслала мне дакументы на бабулю-дзядулю, якіх рэпрэсавалі за калабарацыю ўжо пасля вайны і адправілі ў лагеры на 10 гадоў. Пазней абодвух рэабілітавалі, але дзяржава зламала лёсы гэтых людзей, забрала здароўе і цэлых 10 гадоў жыцця.
А многія асуджаныя за калабарацыю да гэтага часу не рэабілітаваны. У іх нашчадкаў нават няма магчымасці дабіцца рэабілітацыі, бо для гэтага патрэбны справы з дакументамі, а яны ў КДБ, а КДБ справы нерэабілітаваных не выдае. Замкнёнае кола.
А наколькі ўвогуле ў нас раскрыта тэма жыцця людзей падчас акупацыі? Бо ў Савецкім Саюзе ў афіцыйных анкетах яшчэ доўга прысутнічала графа «ці пражываў на акупаваных тэрыторыях». Гэтыя людзі, як і тыя, каго зганялі на працу ў Нямеччыну, як і тыя, хто патрапіў у палон, былі пад вялікім падазрэннем дзяржавы і спецслужбаў.
Шмат гадоў савецкая прапаганда стварала міф пра партызан і партызанскую рэспубліку. А як партызаны ўзаемадзейнічалі з мірным насельніцтвам? Ці ёсць у афіцыйным наратыве тое, што, напрыклад, расказвала пра партызан мая бабуля?
Ды і сама тэма партызан — складаная. Бо апроч савецкіх партызан на тэрыторыі Беларусі да 1950-х гадоў існаваў антысавецкі партызанскі супраціў. Саветы лічылі іх бандытамі і нярэдка знішчалі разам з мірным насельніцтвам, якія падтрымлівалі гэтых партызан.
Пачні сёння пра гэта казаць — так улады адразу цябе абвінавацяць у рэабілітацыі нацызму. Лукашэнкаўскі рэжым ператварыў гісторыю ў інструмент прыгнечання іншадумства.
Ізноў жа тэма рэпрэсій. Нагадаю, рэпрэсіі пачаліся ледзь не з першых дзён савецкай улады. Потым гвалтоўная калектывізацыя і раскулачванне з высылкамі, сцягванне хутароў, Вялікі тэрор 1937-1938 гадоў, потым рэпрэсіі на тэрыторыі Заходняй Беларусі пасля 17 верасня 1939 года — чатыры перадваенныя дэпартацыі і некалькі пасляваенных. Расстрэлы калон зняволеных у першыя дні вайны. Многія з гэтых зняволеных нават не былі асуджаныя.
Мы не гаворым аб рэпатрыяцыі, калі пасля вайны людзі, якія не хацелі заставацца ў савецкай Беларусі, з’язджалі ў Польшчу. Гэта значыць, камуністычная Польшча для іх была лепшай і бяспечнейшай, чым савецкая Беларусь. І дзясяткі, можа быць, сотні тысяч людзей з’ехалі. Мае сваякі таксама з’ехалі ў 1950-х, літаральна ўскочылі ў апошні вагон, каб пакінуць савецкі рай пасля катаванняў у НКУС, пасля ссылак і лагераў.
Што мы пра гэта ведаем? У нас як быццам гэтага і не было.
А ўсё гэта было і застаецца непрагаворанай, неадрэфлексаванай трансгенерацыйнай траўмай, якая ўплывае на нас праз некалькі пакаленняў.
— Наколькі моцна тое, што зараз адбываецца ў Беларусі ў плане рэпрэсій, пераклікаецца з тым, што было ў 1930-х?
— Вельмі перасякаецца. Беларускія ўлады вельмі пасьлядоўна паўтараюць савецкія практыкі.
Вось глядзіце, масавы тэрор не спыняўся практычна да смерці Сталіна, ён хвалямі накатываў, потым крыху адыходзіў і зноў накатываў з новай сілай. Людзей пераследвалі, кідалі ў турмы, катавалі, пазбаўлялі сну, прымушалі падпісваць самаагаворы або даносіць на суседзяў, сяброў, родных.
Тады актыўна выкарыстоўваліся камеры-душагубкі — гэта калі ў невялікія памяшканні без вокнаў і вентыляцыі людзей набівалі, як селядзец у бочку, а самі камеры дадаткова распальвалі печамі, ствараючы эфект парылкі. Многія не вытрымлівалі, нехта паміраў ад такіх умоў.
Дэпартацыі з Заходняй Беларусі ў Сібір: людзей везлі ў таварных вагонах доўгія тыдні — галодных, у жудаснай цеснаце, у нечалавечых санітарных умовах
Самым лютым, бязлітасным і па колькасці арыштаў, і па колькасці расстрэлаў быў, вядома, Вялікі тэрор 1937-1938 гадоў. Раней таксама былі арышты і расстрэлы, але давалі паменш — 3-5 гадоў, а расстрэльвалі адзінак.
У 1937-м тэрміны былі ўжо па 8-10 гадоў пазбаўлення волі, а ў лагерах потым маглі яшчэ накінуць. Колькасць расстрэлаў дасягнула піка.
Большасць прысудаў выносілася не судовымі органамі, а так званымі «двойкамі», «тройкамі», без права на абарону, без выкліку сведкаў, часам без абвяшчэння прысудаў. Чалавек мог даведацца пра свой прысуд ужо на краі расстрэльнай ямы.
Беларускі рэжым пакуль не расстрэльвае, але стварае ўмовы, пры якіх людзі губляюць здароўе. Мы ведаем, што ў беларускіх турмах памерла 6 чалавек. Рэжым таксама выкарыстоўвае нялюдскую практыку, калі ў турмах людзям «шыюць» новыя тэрміны. Цалкам сабе неасталінізм.
Думаю, Лукашэнка шкадуе, што ў яго няма Сібіры, няма паўночных абласцей, куды можна ссылаць людзей часта на дакладную гібель. Ён бы з задавальненнем гэта рабіў. Пакуль ён толькі прымушае зняволеных ліквідаваць наступствы ўрагану, а ў турмах, як у ГУЛАГу, выкарыстоўвае прымусовую працу.
А тэрор супраць сем’яў? Гэта ж таксама практыка Савецкага Саюза. Тады быў вынайдзены адмысловы тэрмін — «член сям’і здрадніка радзімы». Не важна, дзіця ты, жонка рэпрэсаванага ці бабулька-маці — савецкія карныя органы маглі адправіць іх у лагер, а дзяцей — дзіцячы дом, маглі выгнаць чалавека з працы з воўчым білетам. Вельмі сучасна.
Чытаеш цяперашнія абвінавачванні і параўноўваеш з пратаколамі допытаў і абвінаваўчымі заключэннямі 1930-х і вялікай розніцы не бачыш. Нашым сучаснікам можна парэкамендаваць толькі пашырыць спіс эпітэтаў, як у НКУС. Напрыклад, з’яўляецца ўдзельнікам фашысцкай, шпіёнска-дыверсійнай, антысавецкай, контррэвалюцыйнай арганізацыі.
Пакуль нашы яшчэ спрабуюць апрануць усё ў рамкі закона, уладкоўваюць «судовыя працэсы». Хоць даўно маглі ўвесці «двойкі», «тройкі», як было пры Сталіне, надзяліць іх асаблівымі правамі і разгрузіць судовую сістэму, пазбавіць яе ад непатрэбных фармальнасцяў. А прысуды можна было б выносіць як пры Сталіне ў альбомным парадку — зачытваецца спіс, і два ці тры чалавекі галасуе за прысуд — адзін для ўсіх.
— Асцярожней з прапановамі, а то ў нас тое, што сёння здаецца дзічынай, заўтра ўжо разглядаецца як законапраект.
— А я думаю, што гэта проста логіка развіцця таталітарнай сістэмы. Так працуе рэпрэсіўная машына, і наўрад ці мы ім тут нешта падкажам. Так заўсёды бывае: тое, што здавалася раней немагчымым, выглядала замахам на волю, на законнасць, праз нейкі час ужо становіцца нормай, звыклым, ужо нават не дзівішся.
Пры Сталіне ў 1936 годзе была прынята канстытуцыя, якая дзейнічала ў Савецкім Саюзе да 1977 года. І яе называлі самай дэмакратычнай у свеце канстытуцыяй. А што пры гэтым адбылося ў 1937 годзе?
Людзі, прачытаўшы, што ў СССР «свабода веравызнанняў», падчас перапісу насельніцтва 1937 года сталі шчыра паведамляць, што яны вераць у Бога. І Сталін і ягоны рэжым, які больш за 20 гадоў змагаўся з рэлігіяй, з «опіумам для народа», раптам высвятляюць, што куча людзей у іх усё яшчэ веруючая. Ворагі ж. Наступствы гэтай праявы «дэмакратыі» ўсё ведаюць.
Дарэчы, цікавая гісторыя адбылася з гэтым перапісам. Гэта быў другі перапіс насельніцтва ў СССР. Ранейшы быў у 1926-м. Улады чакалі, што прырост насельніцтва ў краіне складзе 9 мільёнаў чалавек, а ў выніку недалічыліся ледзь не траціны гэтага прыросту. Яго знішчылі голад, рэпрэсіі, высылкі, у якіх людзі проста масава гінулі.
А паглядзіце, як сёння ў Беларусі лічаць насельніцтва. Сілавікі паміж сабой гавораць, што з’ехала каля 350 тысяч, а афіцыйная статыстыка паказвае ўсяго мінус 100 тысяч. Падобна, проста палічылі баланс паміж памерлымі і народжанымі.
То бок, нас не лічаць, калі мы праяўляем сваю грамадзянскую пазіцыю і галасуем супраць рэферэндуму, супраць Лукашэнкі, нас пазбаўляюць голасу, нас пазбаўляюць дакументаў, правоў, але пры гэтым мы ў агульнай статыстыцы — там мы ім патрэбныя.
Але і ў ёй бачна, што за час кіравання Лукашэнкі Беларусь страціла амаль мільён чалавек.
— Пасля выхаду з РУУС у жніўні 2020 года вы параўноўвалі свой досвед з досведам сваіх родных, якіх рэпрэсавалі ў 1930-х: «Калі мяне катавалі, сталі вінаваціць, што я польскі шпіён. Якая іронія. Бо маіх продкаў менавіта за гэта ж і расстралялі.
Цяпер я адчуў, што адчувалі яны тады, у 1937-м. Боль, беззаконне, бяссілле спыніць забойчую машыну. Я магу дакладна сказаць: я бачыў пекла, і яго зладзілі гестапаўцы ці нквдэшнікі ў форме беларускай міліцыі».
— Так, мне тады ў мяккай форме арганізавалі экскурсію ў 1930-я гады. З гэтым лятучым ваенна-палявым судом, з катаваннямі.
29 гадзін я правёў у засценках гестапа, нашага НКВД. Гэта крыху часу, але паверце, я адчуў тую атмасферу. Я бачыў, што рабілі з людзьмі, хаця, баюся, усяго я не бачыў. Думаю, тыя, хто апынуўся на Акрэсціна, і хто зараз знаходзіцца ў турмах, лепш разумеюць, што адбывалася ў 1930-я гады. Я толькі з гэтым сутыкнуўся. Вельмі хутка, вельмі сцісла.
І я цудоўна разумею, што маглі адчуваць мае сваякі. Думаю, над імі нават такога суда не было, іх проста расстралялі. Маглі і прысуд не агучваць — такое практыкавалася: ставілі да расстрэльнай ямы і пускалі кулю ў патыліцу.
— Чаму наогул гэта стала магчыма ў ХХI стагоддзі? Як атрымалася, што ўчора мы заснулі ў цэнтры Еўропы ў IT-краіне, а сёння прачнуліся ў ГУЛАГу ў 1937-м?
— Мы проста не заўважылі, як на нашых вачах вырас фашысцкі рэжым. Дакладней, тыя, хто даўно ў тэме, гэта рэгулярна назіралі. А тыя, хто прачнуўся 9 жніўня 2020 года і аказаўся на выбарчым участку, з гэтым сутыкнуліся ўпершыню.
Але мы бачым, што аўтарытарныя тэндэнцыі пачынаюць дамінаваць ва ўсім свеце. Нават у дэмакратычных краінах Еўразвяза вырастаюць жорсткія аўтарытарныя партыі, з’яўляюцца лідары прафашысцкага кшталту. Значыць, ёсць нейкая ў гэтым заканамернасць.
Ну а ў Беларусі ў 90-х камуністычная сістэма, па сутнасці, стала базай для рэжыму Лукашэнкі, ён абсарбаваў камуністычныя практыкі і мадэль узаемадзеяння з грамадствам.
Тое, што мы назіраем сёння, цалкам заканамерна. Сістэма выбудоўвалася вельмі доўга. У нас жа быў і 1996 год, і 2006-ты, і 2010 год, і мы ўсё гэта бачылі. Так, падчас прэзідэнцкіх выбараў 2015 года на фоне анэксіі Крыма і вайны на Данбасе беларусы вырашылі не абвастраць сітуацыю і ўсё прайшло дастаткова гладка, але гэта не азначае, што рэжым стаў больш ліберальным.
І я асабіста выдатна разумеў, што ўлада, якая арганізавала выкраданне і забойства апазіцыйных палітыкаў і журналістаў, учыніла, на маю думку, тэракт у метро ў 2011-м (а я не сумняваюся, што гэта іх рук справа), нічога не варта проста адкрыць агонь на паражэнне ў 2020 годзе. Што ім можа перашкодзіць гэта зрабіць? Нічога!
Ну а паколькі беларусы не былі такія радыкальныя, не пайшлі з віламі і косамі, пачалася жорсткая рэакцыя. І яна доўжыцца да сённяшняга дня.
Пры гэтым рэжым нават не спрабуе звяраць сваю рэпрэсіўную палітыку з тым, што адбываецца ў эканоміцы. Бракуе экспертаў, бракуе адмыслоўцаў, бракуе медыкаў — ну і бог з імі, гэта праблема людзей. Тым, хто ва ўладзе — ім усяго хапае. Мянтам, сілавікам хопіць заўсёды, яны апошнія, каму будуць абразаць паёк.
— Смерць Сталіна паклала канец рэпрэсіям і наступны рэжым быў менш крывавым і ў выніку ўсё сышло на нішто. У нашым выпадку, калі прытрымлівацца гістарычнай логікі, смерць дыктатара можа спыніць сённяшні тэрор?
— Дарэчы, са смерцю Сталіна таксама цікава. Лаўрэнцій Берыя быў другой асобай па ўплывовасці ў СССР пры Сталіне і першай пасля яго смерці. У яго таксама былі рукі па локаць у крыві, на ягоным рахунку масавыя дэпартацыі з Заходняй Беларусі і Украіны, крымскіх татараў, чачэнцаў і інгушаў, катынскі расстрэл.
Але менавіта з яго прыходам на пасаду кіраўніка НКУС у 1938-м годзе Вялікі тэрор пайшоў на спад, пачаліся першыя нясмелыя рэабілітацыі.
Лаўрэнцій Берыя (першы справа), Георгій Малянкоў (першы злева), Вячаслаў Молатаў (трэці злева), Мікалай Булганін (чацвёрты злева) і Лазар Кагановіч (пяты злева) нясуць труну з целам Іосіфа Сталіна
А пасля смерці Сталіна Берыя пачаў праводзіць ліберальныя рэформы, ён спыніў новую хвалю вялікага тэрору, адмяніў смяротную кару, правёў амністыю, у выніку якой з лагераў было вызвалена больш за 1 мільён чалавек, ліквідаваў ГУЛАГ.
Гэта ўсё дае нам нясмелую надзею, што смерць дыктатара прывядзе да нейкіх зрухаў у сістэме, адкручванню гаек — я на гэта вельмі разлічваю.
Іншая справа, што Беларусь сёння моцна інкарпаравана ў Расію. Мы, па сутнасці, акупаваны Расійскай імперыяй. І я вельмі баюся, што смерць нашага дыктатара прывядзе да таго, што з’явіцца намеснік, не менш жорсткі, але які будзе праводзіць яшчэ больш прарасейскую палітыку, накіраваную на знішчэнне ўсяго беларускага.
І тады рэпрэсіі могуць нават узмацніцца.
— Гэта значыць, смерці аднаго дыктатара недастаткова і лепш, каб яго сыход быў не першым, а ў ідэале — як у казцы: «жылі нядоўга, нешчасліва і памерлі ў адзін дзень».
— Хтосьці кажа, што лепш бы яны памучыліся, пацярпелі і па законе адказалі за свае злачынствы, але я думаю — не, няхай лепш яны сыйдуць як мага хутчэй. Ад гэтага многім людзям стала б жыць лягчэй.
Але я баюся, што ўсё больш складана.
