Даследчык савецкіх рэпрэсій, каардынатар ініцыятывы «Кабылякі: расстраляныя ў Оршы» і дырэктар Беларускага інстытута публічнай гісторыі Ігар Станкевіч у рамках спецпраекта Вытокі «Салідарнасць» аналізуе нацыянальны характар і спрабуе знайсці адказы на пытанні аб тым, хто такія беларусы, чым мы адрозніваемся ад іншых і які лёс чакае нашу нацыю.
Ігар Станкевіч
— Вы з’ехалі з Беларусі ў жніўні 2020-га, пасля катаванняў у РУУС у першыя тыдні выбараў, і вось ужо 4 гады жывяце ў Варшаве. Напэўна, даводзіцца параўноўваць палякаў і беларусаў. Наколькі мы ўвогуле розныя?
— Вельмі розныя. Мяне дзівіць стаўленні палякаў да ўласнай гісторыі. Да іх узроўню нам яшчэ вельмі далёка.
Я гэта зразумеў, яшчэ калі пачаў вывучаць гісторыю сваёй сям’і. У канцы 90-х я захапіўся генеалогіяй, даведаўся, што тры браты маёй прабабулі былі ў Першую сусветную малодшымі афіцэрамі царскай арміі, а потым перайшлі ў польскую армію і сталі польскімі афіцэрамі. Пасля адзін стаў скульптарам, ён і яшчэ адзін брат загінулі ў Варшаўскім паўстанні. Я надрукаваў артыкулы пра іх, і нечакана мне пачалі пісаць з Польшчы, прасілі падзяліцца дакументамі.
Але больш за ўсё здзівіла, калі мне даслалі фатаграфіі аднаго з братоў у ваенным мундзіры — «глядзіце, гэта ж ваш сваяк». Я быў у шоку. Кажу: «Адкуль у вас гэтыя фота»? — «А мы цікавімся гісторыяй падраздзялення, дзе служыў ваш сваяк». То бок, людзі цікавяцца такой мікрагісторыяй!
У Польшчы вялізная маса розных арганізацый, ініцыятыў, мноства музеяў, звязаных з гісторыяй, прысвечаныя асобным гістарычным падзеям.
Напрыклад, у Катавіцах ёсць музей у памяць аб расстраляных працоўных у снежні 1981 года. Тады ў Польшчы было ўведзена ваеннае становішча, працоўныя масава выступалі супраць такога рашэння камуністычных уладаў, месцамі ўспыхвалі забастоўкі.
Адна з такіх забастовак была ў Катавіцах на шахце «Вуяк». Супраць шахцёраў кінулі атрад ЗОМА (такі аналаг беларускага АМАПа). Быў адкрыты агонь на паражэнне. 9 чалавек загінулі, 20 былі паранены. І цэлы музей менавіта аб гэтай падзеі.
У Гданьску ў 1970 годзе камуністы расстралялі працоўных суднаверфі. На месцы трагедыі ўстаноўлены вялізны мемарыял загінуўшым суднабудаўнікам.
Ёсць цэлы цэнтр, прысвечаны тэме польскай «Салідарнасці» — антысавецкага прафсаюза. У Варшаве я праводжу беларускія сустрэчы на пляцоўцы адной з найстарэйшых арганізацый «Карта», якая таксама ўзнікла ў 80-х гадах на хвалі «Салідарнасці». І ўжо больш за 40 гадоў «Карта» робіць гіганцкую працу па зборы і публікацыі дакументаў, успамінаў і архіваў. Іх аднайменны штоквартальнік карыстаецца вялікай папулярнасцю ў спецыялістаў і аматараў гісторыі.
Нават проста паглядзець на тое, як палякі ставяцца да месцаў памяці. У Варшаве некалькі сотняў мемарыялаў, якія абазначаны як «месцы, асвечаныя крывёй палякаў» падчас вайны, і самае дзіўнае, людзі перыядычна прыносяць сюды кветкі, запальваюць свечкі. Прычым самі, без разнарадак і ўказанняў зверху. Тут культура памяці зусім іншая.
Пры гэтым палякі не толькі ведаюць сваю гісторыю, але і не замоўчваюць складаныя моманты. Напрыклад, 1 жніўня адзначаліся 80-я ўгодкі Варшаўскага паўстання. З аднаго боку, гэта нацыянальная памяць, гонар, а з другога — катастрофа, бо рашэнне аб пачатку паўстання было даволі супярэчлівым і прывяло да вялізных чалавечых страт і знішчэння Варшавы. І польскія гісторыкі вядуць публічныя дыскусіі, абмяркоўваюць, ці была гэта памылка ці ахвяры былі апраўданы.
Паўстанцкі патруль у Варшаве. 1 жніўня 1944 г. Muzeum Powstania Warszawskiego / Wikimedia Commons
А ў нас паспрабуй казаць пра нешта падобнае, напрыклад, пра забойства гаўляйтара Беларусі Вільгельма Кубэ, наступствы гэтага забойства для мірнага насельніцтва, абмяркоўваць нямецкую акупацыйную палітыку не ў тоне афіцыйнай прапаганды — абвінавацяць у «адмаўленні генацыду беларускага народа» і ўлепяць «угалоўку».
— А адкуль, па-вашаму, у палякаў такое стаўленне? І чаму ў нас не так?
— Пасля акупацыі Рэчы Паспалітай, часткай якой было і Вялікае княства Літоўскае, у канцы 18 стагоддзя тут тройчы ўспыхвалі антырасійскія паўстанні, у якіх, удзельнічала і наша шляхта. Расейскія ўлады тапілі паўстанні ў крыві. Пасля чарговага няўдалага выступу палякі зразумелі, што ўзброенае супраціўленне вядзе да каласальных страт, у першую чаргу гіне нацыянальная эліта.
Тады яны пайшлі па шляху адукацыі і асветы. Яны захоўвалі гістарычныя легенды, перадавалі гісторыю ў літаратуры, жывапісе. Так, Генрык Сянкевіч папулярызаваў польскую гісторыю ў сваіх раманах. Або ўзгадаць эпічныя палотны закаханага ў гісторыю мастака Яна Матэйкі — на ягоных карцінах шмат падзей нашай сумеснай з палякамі гісторыі.
Грандыёзная па памерах (амаль 10 метраў у шырыню) карціна Яна Матэйкі «Грунвальдская бітва» (напісана ў 1878 годзе) захоўваецца ў Нацыянальным музеі Варшавы
Усё гэта вельмі моцна ўплывала на ўспрыманне і абуджала адчуванне прыналежнасці да асаблівай нацыі з асаблівай гісторыяй, чаго, на жаль, у нас, у Беларусі, не назіралася. На афіцыйным узроўні хіба што падсвятляліся нейкія фрагменты Другой сусветнай вайны, якую называлі «Вялікай Айчыннай».
Але часта складваецца ўражанне, што афіцыйная гісторыя Беларусі пачынаецца ад стварэння калгасаў, у лепшым выпадку ад 1919 года — моманту абвяшчэння БССР. А да гэтага быццам нічога і не было ці гэта была не наша гісторыя ці наша, але ў складзе Расійскай ці Савецкай імперый.
Мы дрэнна ведаем сваю гісторыю. Нам да гэтага часу складана сфарміраваць уяўленне аб саміх сабе: хто мы, адкуль, чым адрозніваемся ад украінцаў, палякаў, літоўцаў, дзе нашы сапраўдныя нацыянальныя сімвалы, а дзе навязаныя.
Нам яшчэ шмат чаго трэба зрабіць. Асабліва ў перапрацоўцы таго досведу, які мы здабылі ў 2020 годзе, а таксама на працягу апошніх 30 гадоў незалежнасці. Шмат усяго ў нас не адрэфлексавана, не прагаворана.
— А калі казаць пра рысы характару, то наколькі тут мы розныя?
— Я магу сказаць на бытавым узроўні. Па-першае, калі ты пападаеш у Польшчу, вельмі дзівіць ветлівасць. З табой вітаюцца ў ліфце, у пад’ездзе, табе ветліва, без грубіянства і хамства адказваюць у краме. Адна з маіх дачок адзначала, што гэта нязвыкла пасля Беларусі.
У нас у лепшым выпадку ты сустрэнеш абыякавасць, у горшым — агрэсію. А ў апошні час, з улікам агульнай атмасферы рэпрэсій, думаю, стала яшчэ больш складана.
Таксама магу сказаць па сваіх адчуваннях, што палякі больш абураюцца, калі іх нешта не задавальняе. Напрыклад, на працы. Вось калі цябе як беларуса тут стануць ушчамляць ці дыскрымінаваць, то большасць нават не будзе спрабаваць дабівацца справядлівасці. Гэта не ў нашай культуры. У людзей няма такога досведу.
— Гэта значыць вось гэты стэрэатып, што беларусы ціхія, забітыя, гатовыя працаваць і прыстасоўвацца да любых умоў, адпавядае рэчаіснасці?
— Працавітыя, так. Ціхія, так. Скажу яшчэ, што нам не стае салідарнасці, якая ёсць у палякаў. Мы чамусьці дрэнна салідарызуемся, складана аб’ядноўваемся, хаця ёсць і натхняльныя прыклады.
— А ці не абумоўлены такія паводзіны тым, што беларусаў на працягу многіх стагоддзяў неміласэрна знішчалі — праз войны, рэпрэсіі, пра што гавораць многія гісторыкі?
— Палякаў таксама знішчалі. Прычым не менш, чым беларусаў. Але я шматкроць назіраў, што, калі чалавек зь Беларусі трапляў у Расею, ён вельмі хутка станавіўся расейцам. Ну а што, знешне ты не адрозніваешся, моўных бар’ераў ніякіх. Гэтак жа хутка ён паланізаваўся, раствараўся сярод палякаў, калі трапляў у Польшчу. І гэта вельмі было заўважна да 2020 года, калі, па сутнасці, не было беларускай дыяспары.
2020 год моцна змяніў сітуацыю. Многія сталі ганарыцца, што яны беларусы. У нас зьявілася дыяспара. Да ўзроўню польскага, калі дыяспара становіцца важным фактарам уплыву на ўнутраную палітыку, носьбітам каштоўнасцяў і культурных традыцый, гістарычных ведаў, мы пакуль не дацягваем. Але мы на пачатку шляху.
— А што-небудзь пазітыўнае пра беларусаў можна сказаць?
— Я ўжо казаў, што беларусы — гэта працавітыя пчолкі. Пра нас добра адклікаюцца. Палякі любяць наймаць беларусаў на працу, гавораць, што з намі менш праблем, мы вельмі выканаўчыя, дысцыплінаваныя і непатрабавальныя.
— Ну таксама сумнеўны камплімент. Тое, што ішачым і маўчым, вядома, навакольным можа быць у радасць, але нам вось самім — сумняюся.
— Пра беларускую працавітасць я чуў і ў Расіі. Але я б не разглядаў гэта як шаленства, што ты вось парабкам пайшоў да пана.
Вядома, любы працадаўца імкнецца выкарыстоўваць нашу працавітасць і неканфліктнасць па максімуме. Але зноў жа, усё залежыць ад людзей. Калі ў цябе ёсць пачуццё ўласнай годнасці, калі ты не гатовы мірыцца з тым, што цябе зневажаюць, абясцэньваюць, мала плацяць — не ный, рабі што-небудзь: змагайся, даказвай, спрачайся, імкніся, змяняй працу ў рэшце рэшт.
Самі палякі пра сябе гавораць, што яны ўсім заўсёды незадаволеныя. Гэта добрая ці дрэнная рыса? Зразумела, што з гледзішча тых, на каго скардзяцца, гэта дрэнна. А з пункту гледжання развіцця грамадства — гэта добра, значыць, ты бачыш перспектыву, імкнешся нешта змяніць, на нешта паўплываць.
Узгадаем гісторыю антысавецкага супраціву ў Польшчы. Выступленні і забастоўкі былі ў 1956, 1968, 1970, 1976, 1980-1981 гадах. У іх удзельнічалі ўсе пласты грамадства — працоўныя, настаўнікі, студэнты, прафесары. Нярэдка яны заканчваліся ахвярамі. Але ў цэлым гэта рухала краіну і грамадства ўперад.
Так і з беларусамі. Тое, што можа здавацца пазітыўным, у іншым разрэзе, пад іншым ракурсам можа выглядаць негатыўным і наадварот. І беларусы вартыя добрага жыцця ў сваёй краіне.
— Многія даследчыкі савецкіх рэпрэсій адзначалі, што менавіта беларусам дасталася ў гэты перыяд найбольш і наша нацыя да гэтага часу перажывае траўму 1930-х.
— Складана сказаць, наколькі беларусам дасталася больш, чым іншым народам падчас рэпрэсій. Напрыклад, голаду ў 1920-1930-х гадоў у такіх маштабах, як ва Украіне, Паволжжы або Казахстане, у нас не было. Інтэлігенцыю выразалі — так, гэта факт, сялянства знішчалі — несумненна. Дык гэта было не толькі ў Беларусі.
У нас былі масавыя дэпартацыі, але ў нас не вывозілі ўвесь народ, як, напрыклад, чачэнцаў ці крымскіх татараў. Наогул мне здаецца, рабіць з сябе ахвяру — гэта тупіковы шлях як для чалавека, так і для народа.
Несумненна, трэба памятаць сваю гісторыю, дакументаваць. Але пытанне, што мы з гэтым робім потым: калі сядзім і аплакваем сябе — гэта тупік.
Пазіцыя ахвяры — вельмі дрэнная пазіцыя. Яна не мае на ўвазе актыўнага дзеяння, але прымушае лічыць, што ты святы і ўсе табе павінны. Гэта гістарычны пройгрыш. Лепш гэтую траўму неяк прапрацоўваць.
Вось у Расіі за апошнія 30 гадоў працы з’явілася вялізная колькасць помнікаў, кніг, дакументаў аб рэпрэсіях, апублікаваны спісы рэпрэсаваных. Да нядаўняга часу дзейнічала некалькі тэматычных праектаў. Некалькі самі ператварыліся ў мішэнь для рэпрэсій.
Ва Украіне адкрыты архівы СБУ, да расейскага нападу таксама вялася велізарная праца па ўшанаванні памяці аб рэпрэсіях, аб галадаморы. Там гэтай тэмай займаліся вучоныя, гісторыкі, актывісты, яны абаранялі дысертацыі, праводзілі даследаванні, адкрывалі цэнтры.
У Беларусі працы такога маштабу і на такім узроўні не было і блізка. Зразумела, што стаўленне дзяржавы да гэтай тэмы ў нас іншае, улады замятаюць тэму пад дыван, робяць выгляд, што рэпрэсій не было. Цяперашні тэрор яны таксама тэрорам не лічаць. Але людзі на сваім узроўні могуць нешта рабіць: ствараць мемарыялы, запытваць дакументы ў архівах, запісваць успаміны, пісаць тэксты.
Так, у нас праблема, што зачыненыя архівы. Але ж былі спробы працаваць з гэтымі архівамі яшчэ ў 90-ыя. Тая ж Таццяна Процька змагла патрапіць у архіў КДБ і выдавала матэрыялы. Гісторык Ірына Раманава апублікавала кнігу з дакументамі 1929-39-х гадоў — велізарны фаліянт. Там столькі дакументаў і фактаў, якія не даследаваны і якія падсвятляюць вельмі цікавыя аспекты нашай гісторыі.
Архівісты мне расказваюць, што ў Нацыянальным архіве шмат адкрытых раней засакрэчаных фондаў. Але яны мала даследаваны.
А гэта ўсё трэба рабіць. Мы мусім вяртаць сабе памяць. Гэта і будзе нашае выйсце з пазіцыі ахвяры.
— Так, можа, нашыя паводзіны ў плане гістарычнага забыцця якраз і тлумачацца тымі самымі рэпрэсіямі. Можа, таму мы імкнемся забыцца, не высоўвацца, не ўспамінаць аб тым, што кагосьці там пастралялі, бо адчуваем небяспеку на генетычным узроўні.
— Тады ў мяне пытанне. А чаму яўрэі не забыліся — іх жа стралялі яшчэ больш. А чаму палякі не забыліся — падчас акупацыі іх знішчалі не менш.
Ня ведаю, чаму так. Канешне, у Польшчы таксама была такая ж тэндэнцыя забыцца, бо гэта можа быць небяспечна, але людзі ўсё роўна нейкім чынам захоўвалі памяць пра гісторыю.
Магчыма, наша забыццё — гэта спадчына бязлітаснага бальшавізму. Усё ж такі камуністычны тэрор у Польшчы быў не такі люты і працяглы, як у Савецкім Саюзе. У нас, каб пазбегнуць негатыўнага ўплыву на твой лёс, кар’еру бяспечней было забыць поўнасцю або сказіць гісторыю, тое, што адбывалася ў тваёй сям’і, таму што любы аспект мог не сёння, дык заўтра вельмі моцна паламаць табе жыццё.
У майго бацькі была версія смерці яго бацькі, майго дзеда. Яна абвяшчала, што ў ліпені 1941 г. дзеда мабілізавалі, але неўзабаве ён патрапіў у палон і знік без вестак. Ва ўсякім разе, гэта зафіксавана ў дакументах, якія я знайшоў у адчыненых базах дадзеных. Бацька збіраў і падпісваў гэтыя паперы. Там быў ягоны почырк.
Пры гэтым, каб вы разумелі, бацька нарадзіўся ці то ў снежні 1942-га, ці то ў студзені 1943 (у яго ўвогуле тры даты нараджэння — дзве пазначаны ў дакументах і адна вусная згадка). Гэта значыць, у любым выпадку ён нарадзіўся не праз 9 месяцаў пасля таго, як дзед знік без вестак, а значна пазней. Няўжо гэта магчыма? Але, відаць, усіх задавальняла гэтая версія, паколькі бацька змог з простага вясковага хлопца дарасці да высокіх кар’ерных пазіцый.
Пры гэтым была і неафіцыйная версія, якую бацька расказваў у сямейным коле. Па ёй дзед мой збег з палону, вярнуўся дадому, зрабіў майго бацьку і нават зарэгістраваў яго ў акупацыйнай адміністрацыі — нядаўна мне даслалі такі дакумент. Але прыкладна ў 1943-м годзе дзеда сагналі на працу ў Нямеччыну. Бацька сцвярджаў, што па дарозе дзед памёр недзе пад Беластокам. Але і тут ён недагаворваў.
Ужо шмат гадоў праз, у 2015 годзе, я даведаўся, што было насамрэч. Мне гэта расказалі мае цёткі, калі я прыехаў з імі знаёміцца. Ад іх гісторыі ў мяне знік дар гаворкі. Кажуць: «Не памёр тады твой дзед, працаваў у немцаў, а пасля вызвалення лагера сышоў у амерыканскую зону акупацыі». Ужо 12 гадоў як не было майго бацькі, не было маёй бабулі, 75 гадоў прайшло пасля завяршэння вайны — і гэта столькі часу спатрэбілася, каб можна было сказаць праўду!
А нядаўна мне адна жанчына даслала дакументы на сваіх бабулю і дзядулю. І тамака вельмі блізкая гісторыя. Дзед быў афіцэрам чырвонай арміі, трапіў у палон у 1941 годзе пад Смаленскам, уцёк, прыйшоў у нейкую вёску, пажыў, зрабіў дзяцей, а потым яго забралі на працу ў Нямеччыну. Але, у адрозненне ад майго дзеда, з Нямеччыны ён вярнуўся ў Савецкі Саюз, дзе неўзабаве паехаў на лесапавал па савецкіх лагерах. Для Саветаў ён быў ворагам, як і тысячы тых, хто быў у палоне, працаваў у Нямеччыне ці пражываў на акупаванай тэрыторыі.
Такія гісторыі, зразумела, імкнуліся не расказваць. Тут не было прадмета для гонару. Яны маглі нашкодзіць. Бабулю маёй знаёмай выключылі з інстытута, калі даведаліся, што яе родныя рэпрэсаваныя.
І такія гісторыі ёсць у шматлікіх сем’ях.
Таму гісторыя краіны, як і сем’яў, мае шмат белых плямаў. Нешта замоўчваем, нешта стараемся сцерці з памяці. У нас няма традыцыі перадаваць сямейныя легенды і паданні, збіраць хатнія архівы, таму што адны не расказвалі пра сваё жыццё, а іншыя не пыталіся.
А калі падрастае пазбаўленае страху пакаленне, якое пачынае цікавіцца, то спытаць ужо няма ў каго — незразумела, дзе дакументы шукаць, і наогул усё складана і заблытана.
Мая мама аб сваіх расстраляных дзядулі і бабулі амаль нічога не ведала. Ёй яе мама, мая бабуля, — дачка ворагаў народа — мала што расказвала. А мне было 7 год, калі яна памерла. Калі шмат гадоў праз да мяне прыйшла цікавасць да гісторыі продкаў, прыйшлося выдаткаваць шмат часу і сіл, каб неяк разабрацца ў роднасных сувязях, знайсці дакументы, аднавіць кантакты.
Цяпер мы знаходзімся ў падобных умовах, імкнемся не адсвечваць, не прыцягваць да сябе лішнюю ўвагу, маўчым. Таму што тэрор, люты тэрор. Улады могуць адпомсціць сваякам і блізкім, якія засталіся на радзіме.
Чытайце яшчэ: Як КДБ перашкаджае вывучаць род. Журналіст расказаў пра верыфікацію гісторыі праз лёсы герояў
