Калі трэба было б скласці спіс важных кінападзей для беларускіх кінематаграфістаў, то ў ім знайшлося б важнае месца Варшаўскаму кінафестывалю.
Ён апошнія дзесяцігоддзі служыў адным з надзейных масткоў сувязі беларускага кіно з астатняй Еўропай. Да таго ж нам там перыядычна ўсміхаўся поспех — асобныя працы не аднойчы прабіваліся ў конкурсную праграму, а некаторыя аўтары атрымлівалі ўзнагароды. Але нават у цяперашнія пераломныя часы, ва ўмовах вайны ва Украіне і змяншэння міжнароднай цікавасці да падзей 2020 года, на Варшаўскім фестывалі выявіўся «беларускі след». Прычым з нечаканага боку.
Так, у журы конкурсу дакументальных фільмаў аказаўся дакументаліст Андрэй Куціла, які летась атрымаў тут прыз за фільм «Кветкі не маўчаць». А ў дырэкцыі форуму — экс-праграмны дырэктар «Лістапада» і кіназнаўца Ігар Сукманаў, які ў снежні мінулага года ўвайшоў у каманду Адэскага кінафестывалю.
Ігар Сукманаў. Фота: Адэскі міжнародны кінафестываль
З Ігарам «Будзьма!» і зрабіла інтэрв’ю, распытаўшы аб сыходзе з «Лістапада», жыцці за мяжой, байкоце беларускага кіно на еўрапейскіх фестывалях і шмат чым іншым.
— Ігар, як вы сябе цяпер адчуваеце?
— Няпростае пытанне. Адкажу так — я сябе адчуваю жывым, поўным сілаў і надзей. І разумею, што тыя выпрабаванні, з якімі мы ўсе зараз сутыкаемся, былі непазбежныя. Асабліва цяпер, як аказалася. Але яны не вечныя. Пры гэтым няма часу на нейкія гэтыя рэфлексіі, няма часу прагназаваць сваю будучыню. Ты проста імкнешся жыць і выжываць менавіта ў гэтых умовах. Можа здацца, што гэта трагічнае адчуванне моманту, але гэта не так, калі ты маеш свабоду. А гэта, на мой погляд, лепш за любую форму няволі ці кампрамісу.
— Давайце тады да справы. Раскажыце, як праходзіць сёлетні Варшаўскі кінафестываль? Наколькі актыўны польскі кінаглядач у параўнанні з беларускім у цяперашні постпандэмійны час?
— Магу сказаць не толькі за Варшаву, але і за іншыя краіны Еўропы, фестывалі ў якіх атрымалася наведаць. Я бачу паступовы рост актыўнасці гледачоў яшчэ з мінулага года, калі была больш складаная абстаноўка і сітуацыя па кавіду, чым цяпер. А такога кшталту падзеі, як Варшаўскі кінафестываль, суправаджаюцца дадатковым усплёскам цікавасці з боку публікі. З гэтага пункту гледжання фестываль мінулага года і сёлетні радуюць тым, што глядач прыходзіць, яго шмат, ён ходзіць у кіно, усім цікавіцца. І гэта стварае сапраўднае фестывальнае адчуванне, якое суправаджаецца мітуснёй, размовамі ў фае, чаканнем у чэргах на наступныя сеансы. Гэтыя дробязі ствараюць асаблівае адчуванне свята.
— Праграма сёлетняга Варшаўскага фестывалю пакінула адчуванне легкага дэжа-вю, нібы перада мной расклад «Лістапада» 2010-х гадоў. Гэта значыць, вельмі шмат карцін з краін былога сацыялістычнага блоку. Давайце растлумачым, якое становішча займае Варшаўскі кінафестываль на еўрапейскай мапе кінападзей, якая ў яго місія і па якіх крытэрыях фармуецца праграма?
— У Варшаўскага фестывалю дзве асаблівасці.
Першая — гэта падзея А класа, г. зн. тут удзельнічаюць работы, якія ў абавязковым парадку павінны ўпершыню дэманстравацца на тэрыторыі Польшчы. І большасць з іх павінна выконваць правілы так званай «першай шлюбнай ночы», гэта значыць іх прэм’ерны паказ павінен адбыцца ў рамках падзеі. Гэта момант неабавязковы, але вітаецца.
Другая — гэта фестываль гарадскі і, што таксама вельмі важна, сталічны. Што гэта мае на ўвазе? Тут цікавасць гледача адыгрывае, па сутнасці, асноватворную ролю. Няма так званай стаўкі на інтэлектуальную эліту, амбіцый на адкрыццё новых тэндэнцый, павеваў. Таму фільмы, якія трапляюць сюды, у нейкай ступені павінны адпавядаць тым чаканням, з якімі глядач прыходзіць у глядацкі зал.
А тое, што ты адзначаеш падабенства да «Лістапада», то гэта адноснае параўнанне. Акрамя прысутнасці фільмаў з былога камуністычнага лагера, тут дастаткова шмат работ з розных краін: Японіі, Паўднёвай Карэі, ЗША і інш. Карта свету прадстаўлена ў конкурсных праграмах у больш шырокім дыяпазоне, чым у «Лістапада» мінулых гадоў.
— Дамінантамі праграмы сёлетняга Варшаўскага кінафестывалю можна назваць па праве польскае і ўкраінскае кіно. Што вы думаеце аб гэтых двух кінематаграфіях? Якія важныя працэсы, якія адбываюцца ў іх, заўважныя?
— У гэтым годзе Варшаўскі фестываль зрабіў вельмі важны жэст, працягнуўшы руку дапамогі ўкраінскім кінематаграфістам. Таму ў рамках Варшаўскага фестывалю праходзіць Нацыянальны конкурс Адэскага кінафестывалю. Адбыўся небывалы альянс.
Насамрэч гэта вельмі важны крок, таму што ўсе цудоўна разумеюць, што правесці ў паўнавартасным, класічным фармаце буйную міжнародную падзею ва Украіне зараз, напэўна, не тое, каб нерэальна, але не вельмі дарэчы. Усё-такі Адэса, як і іншыя гарады краіны, пастаянна падвяргаецца абстрэлам.
Але паказваць гэтыя фільмы неабходна, асабліва за мяжой, паколькі Адэскі кінафестываль з’яўляецца адной з галоўных культурных падзей Украіны. І вельмі важна захаваць гэты фестываль у любой, што называецца, форме. Гэта можна разглядаць як спробу яшчэ раз нагадаць аб існаванні ўкраінскага кінематографа, аб існаванні ўкраінскіх краіны і нацыі, якія нават ва ўмовах гэтай подлай вайны не здаюцца, не згінаюцца, працягваюць жыць.
Плюс да ўсяго зараз небывалы перыяд для ўкраінскага кіно. І праграма, якая адбіралася, — гэта сапраўдныя вяршкі таго, што за апошні час украінскія кінематаграфісты, нават у вельмі складаных умовах, здолелі стварыць. Украінская культура і кіно, як яго частка, з’яўляюцца зброяй супраць цемрашальства, улады цемры. Супраць ідэалогіі рускага свету, якая ўвогуле грунтуецца на нецярпімасці і расізме, і паставіла такую вялікую краіну перад пагрозай поўнага распаду.
Цяпер вельмі важна адкрываць вось гэтую праўду пра Украіну, падзяліць гэты боль і радасць з яе жыхарамі. І разам з тым даведацца крыху больш пра свет, пра сябе, пра людзей, якія нас акружаюць, і пра саміх сябе.
— А што наконт польскага кіно?
— Тут складана нешта казаць, таму што сапраўдны адбор нацыянальнага кіно адбываецца ў іншым месцы — на Фестывалі польскага кіно ў Гдыні. Калі праводзіць аналогію, то гэта такі расійскі «Кінатаўр» для мясцовай кінаіндустрыі. Тым не менш сёлета на Варшаўскім кінафестывалі дастаткова яркіх польскіх карцін прысутнічае ў праграме. Узяць хоць бы фільм адкрыцця — «Небяспечныя джэнтльмены» Мацея Кавальскага. Гэта жанравая праца, у якой існуе свой інтэлектуальны патэнцыял. Яе галоўныя героі — вядомыя дзеячы польскай культуры: пісьменнікі, мастакі, скульптары, музыканты. Пры гэтым сам фільм выкананы ў традыцыі жанру прыгодніцкага кіно, а-ля «Індыяна Джонс». Гэта хутчэй такі кінакомікс, спроба авалодаць галівудскім відовішчным жанрам з удзелам неверагоднай колькасці мясцовых кіназорак.
Але акрамя забаўляльнага кантэнту ў польскім кіно шмат і аўтарскіх эксперыментаў, прычым часам вельмі радыкальных прац ад маладых аўтараў, якія не баяцца эксперыментаваць.
Але што аб’ядноўвае і польскае, і ўкраінскае кіно ў дадзеным выпадку, дык гэта адчуванне свабоды. Свабоды пісьма, свабоды думкі, свабоды сюжэту, у якім аўтары чэрпаюць натхненне для творчасці. І ў гэтым ёсць свая навізна і свежасць.
Магчыма, у гэтым ёсць нават адрозненне ад больш прадказальнага заходнееўрапейскага кантэнту. Так, мусіць, па ступені нейкага звышдасканалага стылістычнага майстэрства, дакладнасці драматургіі, усходнееўрапейскія кінематаграфіі займаюць усё-ткі іншую нішу. Як Кіра Муратава казала, што ёй у Бергмана не хапае варварства. Тут адчуваецца іншасць, ёсць жаданне не прытрымлівацца стэрэатыпаў, разбураць каляіну паліткарэктнасці, якую выбудоўвае і рухаецца па ёй ліберальны заходні мэйнстрым.
— Яшчэ адным важным момантам стала адсутнасць у праграме агляду расійскіх фільмаў. Гэта быў свядомы фільтр з боку дырэкцыі, каб не правакаваць скандалы, ці проста так супала?
— Што тычыцца Расіі, так. Гэта таксама быў своеасаблівы жэст, незалежна ад таго, якім будзе кіно: добрым ці дрэнным. Падзеі гэтага года падштурхнулі да таго, што неабходна правесці пэўны водападзел, паставіць у гэтым сэнсе кропку. У мінулым годзе Варшаўскі фестываль адкрываўся моцнай расійскай карцінай Наталлі Мяркулавай і Аляксея Чупава «Капітан Валканогаў збег». І гэта была таксама вельмі важная падзея, зноў жа, у кантэксце асэнсавання нашага агульнага гістарычнага мінулага, савецкіх рэпрэсій. У тым ліку і самой Польшчай. Але сёлета нават гэтая карціна выглядала б недарэчна. І я растлумачу чаму. Так, яна расказвае, што мы працягваем знаходзіцца ў гэтым 1937 годзе. Гэта ўсё дакладна, але там ёсць рэчы, якія, скажам так, у сучасным разуменні ў гэты момант непрымальныя — пошук раскаяння і прабачэння за зробленае. У разгар вайны час для такой рэфлексіі яшчэ не надышоў.
Неабходна паставіць кропку ў адносінах да ўсяго савецкага ідэалагічнага пачатку, што ўвасабляе сабой новую апрычніну, якая апынулася жывей усіх жывых. Жывейшай нават за ідэі Леніна. Таму такое разумнае кіно, пра якое можна разважаць, мае сваю загану. А загана ў хрысціянскім уседараванні, умоўна кажучы, у місіі шукаць лепшае ў чалавеку. На жаль, зараз мы сутыкнуліся з такой сітуацыяй, калі чорнае сваіх адценняў не мае, яно проста чорнае.
— Наколькі мне вядома, на разгляд падаваліся беларускія працы. Ці бачылі вы іх і што можаце сказаць аб іх якасці? Ці здольныя яны да канкурэнцыі ў міжнароднай фестывальнай прасторы?
— Беларускі незалежны кінематограф гэта ўсё ж такі нішавы прадукт. Мне трапляліся дасланыя працы, якія былі цікавымі, але, на жаль, так і не прайшлі адбор. Гэтыя працы важныя для ўнутранага рынку, яны важныя перш за ўсё для нас. Але яны часта раствараюцца сярод больш магутных і моцных, з улікам фінансавання, замежных канкурэнтаў. Гэта як у спорце — той, хто не валодае патрэбнай вагой, мускульнай масай, ён проста адразу прайграе спаборніцтва. І гэта не таму, што не варты адбору, а таму, што сілы не роўныя.
І я б дадаў, што для беларускага сучаснага кіно неабходна не проста прагляды, а паказы з лекцыямі, каментарамі, абмеркаваннямі. Таму што ёсць дастойныя працы, сёлета была адна такая, якую іншаземцам цяжка будзе зразумець. Яе трэба тлумачыць, расшыфроўваць. І гэта, вядома, патрабуе зусім іншага падыходу і ўцягвання, які дае Варшаўскі кінафестываль з бясконцай плынню прэм’ер.
Але гэта не значыць, што фестываль зачыніў свае дзверы перад беларускім кіно. Фільмы разглядаліся і ацэньваліся, гэтае кіно ацэньвалася. Проста планка аказалася занадта высокай.
— Як чалавек, добра знаёмы з закулісным бокам фестывальнага працэсу, што можаце сказаць наконт культурнага байкоту беларускіх аўтараў на еўрапейскіх фестывалях у сувязі з вайной. Наколькі распаўсюджаная гэтая з’ява?
— У кожнага фестывалю свая палітыка. Ізноў жа, адзінай думкі наконт байкоту не існуе. Ёсць фестывалі больш катэгарычныя, ёсць тыя, што шукаюць кампрамісаў. Ёсць фестывалі, якія маўчаць, ёсць фестывалі, якія адказваюць на крытыку ў свой адрас. Існуе свабода дзеянняў, і гэта цудоўна для кожнага.
Паступова нейкія шаблоны паводзінаў напрацоўваюцца. Напрыклад, адносна «афіцыйнага кінематографа», знятага на грошы дзяржавы, якая з’яўляецца краінай-суагрэсарам. Натуральна, такому кіно хады не дадуць. Ёсць кіно незалежнае. Што рабіць з ім? Гэта таксама вялікае пытанне, таму што не ўсе фестывалі валодаюць неабходнай экспертызай, уцягнуты ў нашы грамадска-палітычныя працэсы. Таму тут рада можа быць адна: ці чакаць, калі гэтыя правілы выпрацуюцца канчаткова, ці дзейнічаць, рызыкуючы нарвацца на адмову. На жаль, такі лёс шматлікіх мастакоў. А добрае кіно ў гэтым плане як добрае віно. Ну, значыць, трэба прытрымаць у запасніку, каб дастаць у больш спрыяльны момант.
Але я дакладна перакананы, што трэба прытрымлівацца гэтага дзялення, як і дзялення на Белоруссию і Беларусь.
— Тады цікава ваша меркаванне наконт завочнай спрэчкі Украінскага Саюза кінематаграфістаў і рэжысёра Сяргея Лазніцы наконт таго, ці трэба разбірацца, ці ўсю расійскую культуру трэба лічыць небяспечнай і варожай ці не. Які бок вам бліжэй?
— Да гэтай размовы трэба будзе абавязкова вярнуцца, але не сёння. Цяпер гэта не краевугольны момант. Гэта размова павінна быць адкладзена на пазаваенны час. Потым яна яшчэ будзе трансфармавацца, сегментавацца, абрастаць падрабязнасцямі і нюансамі.
Але пакуль ідзе вайна, трэба прымаць альбо адзін бок, альбо іншы. Спробы адшукваць адценні белага ў чорным зараз бесперспектыўныя.
— Многія беларусы, якія з’ехалі за мяжу пасля пратэстаў 2020 года і рэпрэсій 2021–2022, адмаўляюцца лічыць, што эмігравалі. А як вы сабе адказваеце на гэтае пытанне? Вы ў эміграцыі ці проста пакуль працуеце за мяжой, як экспат? Як вам жывецца апошні год па-за краінай?
— Пакуль у мяне няма адказу, таму што я знаходжуся ў тым самым прамежкавым стане. Гэта таксама свайго роду такая змрочная зона, таму што яна не дае яшчэ канчатковага адказу аб маім знаходжанні за мяжой.
Да шчасця, я даволі шмат ездзіў падарожнічаць у папярэднія гады. Таму ў мяне няма культурнага шоку, ломкі прытомнасці. Няма адчування амерыканскіх горак, зігзагаў лёсу. Калі жыццё кідае такі выклік, проста трэба знаходзіць у сабе сілы працягваць рабіць тое, што што рабіў заўсёды. Ці хаця б тое, што лічыш правільным і патрэбным. Унутраны маральны імператыў павінен заставацца.
— У жніўні мінулага года Мінкульт пазбавіў вашую дырэкцыю права правядзення «Лістапада», у гэты ж час Мінгарвыканкам ліквідаваў Цэнтр візуальных мастацтваў «Арткарпарэйшн», дзе вы працавалі. Ці былі вы да гэтых падзей эмацыйна і маральна гатовыя?
— Усё, што адбудзецца з «Арткарпарэйшн» і «Лістападам», мне было ўжо зразумела ў лістападзе 2020 года, калі фестываль закрылі літаральна напярэдадні адкрыцця. І нават на той момант не было адчування, што ўсё прапала. Справа ў тым, што ўсё наша жыццё з фестывалем, на працягу ўсіх гадоў, было спалучана з бурай і націскам. Нас і раней не раз спрабавалі пазбавіць права правядзення «Лістапада». Але тады можна было знаходзіць кампраміс, выкарыстоўваць нейкія аргументы, адстойваць свае прынцыпы нармальнай мовай. Але як зараз можна працаваць у тэатры абсурду і спрабаваць далей рабіць выгляд, што ўсё ў парадку? Не ведаю. І гэта, вядома, абсалютны нонсэнс. З гэтага пункту гледжання мы ўжо ўсе былі маральна гатовы да таго, што ў «Лістапада» будзе зусім іншы лёс.
Для мяне гэта быў сігнал да руху ў іншы бок. Не было жадання біцца ў зачыненыя дзверы або спачываць на лаўрах. Хацелася ісці далей і рабіць нешта новае.
Чытайце па тэме: Cімфонія раз’яднання. Як дзяржава за некалькі месяцаў дэвальвавала кінафестываль «Лістапад»
— Што адбылося за мінулы час з камандай цэнтра і былой дырэкцыяй «Лістапада»? Дзе яны зараз жывуць і чым займаюцца?
— Кожны спрабуе працаваць і сцвярджаць свае здольнасці, уменні. Не буду ўсіх персанальна пералічваць. Але, зразумела, што нашы шляхі разышліся. Не ў плане жыццёвых ідэалаў і каштоўнасцяў, а проста таму, што немагчыма захаваць каманду ў цяперашніх умовах. Яе складана было захоўваць ва ўсе часы, таму што нельга сказаць, што «Арткарпарэйшн» была ідэальнай арганізацыяй. Там таксама была цякучка: людзі сыходзілі, людзі прыходзілі, нехта расчароўваўся, нехта, наадварот, умацоўваўся ў сваіх прафесійных інтарэсах. Але вельмі многія, хто звязаў свой лёс з «Арткарпарэйшн», спрабуюць працаваць у тым жа кірунку і зараз.
— Апошнія навіны пра вас былі ў снежні 2021 года, калі вы сталі членам каманды Адэскага фестывалю. А восенню я зусім выпадкова даведаўся, што вы ўжо працуеце на Варшаўскім кінафестывалі. Раскажыце, як развівалася вашая кар’ера за апошні год? Як вы самі ўспрымаеце гэтыя змушаныя кар’ерныя кіданні?
— Нармальна. Я працягваю працаваць у тых умовах, што ёсць. Мая задача зараз заключаецца не ў тым, каб займаць нейкую пасаду, а рабіць усё неабходнае, каб Адэскі фестываль сябе захаваў і працягнуў працаваць. Выдатна, калі я змагу ўнесці хаця б малы ўклад у гэты працэс. Плюс я таксама працую на Варшаўскі фестываль. Дзякуй ягонаму дырэктару Стэфану Лаўдэну за такую магчымасць, гэта было вельмі важным момантам для мяне, асабліва ва ўмовах распачатай вайны.
— Ці сочыце вы за тым, што адбываецца з беларускім кінапрацэсам і арт-мэнэджментам? І што аб гэтым думаеце?
— Я сачу, але скажу шчыра, асабліва не гатовы даваць каментары. Мне ніколі гэта не падабалася нешта параўноўваць, супастаўляць, лаяць ці хваліць. Кожны, у дадзеным выпадку, ведае сабе кошт. І, адпаведна, ёсць праекты, да якіх ляжыць твая душа і праекты, да якіх душа зусім не ляжыць.
Магу сказаць, што сітуацыя проста складаная. Яна складаная для ўсёй нашай культуры. Але ўсё, што звязана з «Белоруссией», для мяне ў мінулым. Мне зараз цікава ўсё, што звязана з «Беларуссю», якая знаходзіцца за мяжой ці ў рэжыме падполля на радзіме.
— Што зараз адбываецца з «Лістападам»? На вашу думку, ён рухаецца ў правільным кірунку, як сцвярджаюць яго цяперашнія арганізатары?
— Як сказаць? Я ведаю, што існуе такі фэст, што ў яго свая дырэкцыя, што туды дасылаюць заяўкі. Але ён для мяне існуе, здаецца, зусім у іншым, паралельным сусвеце.
І ў нас і розныя напрамкі руху, вось і ўсё. І калі іх кірунак ім здаецца правільным і патрэбным, тады дзякуй Богу. Як казаў Уладзімір Ільіч Ленін, мы ідзем іншым шляхам.
— Варшаўскі фестываль ужо ідзе, і наўрад ці нашыя чытачы, нават з асяроддзя эмігрантаў, якія не купілі квіткі своечасова, змогуць патрапіць на сеансы. Можаце тады назваць некалькі карцін з праграмы, якія вас найбольш зачапілі і якія варта абавязкова потым адшукаць і паглядзець?
— Я б раіў паглядзець румынскі фільм «Метронам» Аляксандры Бяльк, ён пра сацыялістычную Румынію пачатку 1970-х гадоў. І, вядома, усю ўкраінскую праграму: «Кландайк» Марыны Эр Горбач, «Памфір» Зміцера Сухалоцкага-Сабчука і інш. Нават складана сказаць, што абраць. Гэтыя карціны лепш дапамогуць зразумець і прыняць цяперашнюю складаную рэчаіснасць.
Тарас Тарналіцкі, budzma.org
