Прапануем вам падборку знакавых датаў на тыдзень. Ёсць за што парадавацца, па чым пасумаваць, пра што задумацца. Кожная дата — кавалачак гісторыі, карысны не толькі як артэфакт мінулага, але і як «пасланне ў бутэльцы» для нас сённяшніх.

Чытайце, думайце, рабіце высновы!

28 чэрвеня

1942. Загінуў Янка Купала

30 чэрвеня 1941-га Купала выехаў са свайго лецішча ў Ляўках на ўсход. У Мінску падчас бамбёжкі згарэлі ягоная бібліятэка і архіў. З таго часу творца ўжо не быў у Беларусі, жыў і працаваў у эвакуацыі. Далучыўся да Усеславянскага антыфашыстоўскага камітэта, выступаў з прамовамі, пісаў вершы на патрэбу часу: самы вядомы — «Беларускім партызанам».

Праз год, 18 чэрвеня 1942-га, Купала быў запрошаны ў Маскву, пасяліўся ў гасцініцы «Масква». Жонку з сабой не браў. Паводле пэўных звестак, у гасцініцы ў той час перабывала Паўліна Мядзёлка, даўняе каханне паэта, пазаштатная супрацоўніца органаў. Праз 10 дзён пасля прыезду Купалу знайшлі мёртвым: упаў у лесвічны пралёт, разбіўся.

Гібель паэта ахутаная таямніцай. Паводле адной версіі, гэта было самагубства: раней, у 1930-я, Купала спрабаваў зарэзаць сябе, але няўдала. Паводле другой, меў месца няшчасны выпадак. Нарэшце, існуе канспіралагічная версія, маўляў, гібель паэта — вынік аперацыі спецслужбаў. Цела Купалы было пахаванае на Ваганькаўскіх могілках у Маскве, у 1962-м урна з прахам перавезеная ў Мінск.

29 чэрвеня

1984. Пачаўся рух у мінскім метро

Метро ў Мінску стала чацвёртым у СССР, пасля Масквы (1935), Ленінграда (1955), Кіева (1960). Для таго каб горад у Саюзе атрымаў з цэнтра дазвол і інвестыцыі на будаўніцтва, патрэбнае было мінімум мільённае насельніцтва. Пасля вайны Мінск рос надзвычай хутка: у 1972-м нарадзіўся мільённы жыхар, а праз два гады было прынятае рашэнне аб будоўлі метрапалітэна.

Працы пачаліся ў 1977-м, а ў 1984-м была запушчаная першая лінія: ад станцыі «Маскоўская» да «Інстытута культуры». Лінію адкрываў асабіста старшыня ЦК КПБ Мікалай Слюнькоў. Праз год, у 1985-м, пачалася будоўля наступнага адрэзку: ад «Фрунзенскай» да «Трактарнага завода».

За час свайго існавання мінскі метрапалітэн стаў гістарычнай і культурнай з’явай. Хоць назвы старых станцыяў і маюць адпаведнікі ў іншых постсавецкіх гарадах («Спартыўная», «Пушкінская», «Пралетарская»...), кожная з іх мае тэматычную аздобу, якая паспела стаць мастацкім рэліктам. З метро звязаныя таксама трагедыі, якія адбіліся ў нацыянальнай памяці: Няміга 1999-га, тэракт 2011-га.

30 чэрвеня

1965. Нарадзіўся Лявон Юрэвіч

Будучы даследчык спадчыны беларускай эміграцыі нарадзіўся ў Мінску. Маці, Алена Юрэвіч, была вядомым лінгвістам. Яшчэ за савецкім часам Лявон удзельнічаў у нефармальных беларускіх аб’яднаннях, у тым ліку ў «Майстроўні».

Скончыў філфак у Мінскім педагагічным універсітэце, паступіў у аспірантуру Інстытута літаратуразнаўства пры АН БССР.

У 1993 годзе Юрэвіч выехаў у ЗША, дзе ўзяўся за вывучэнне архіваў беларускай эміграцыі, рабіў інтэрв’ю з патрыярхамі дыяспары, даследаваў фотаздымкі і артэфакты. З таго часу выйшла безліч кніг, зборнікаў і артыкулаў, укладзеных сп. Лявонам.

На сёння Лявон Юрэвіч — адзін з найбольш аўтарытэтных і абазнаных даследчыкаў беларускай дыяспары ў свеце. Мае дзве навуковыя ступені: у філалогіі і бібліятэказнаўстве. Сябар Беларускага інстытута навукі і мастацтва (БІНіМ) у Нью-Ёрку.

Сябра Вялікай Рады Згуртавання беларусаў свету «Бацькаўшчына».

1 ліпеня

1569. Люблінская унія

Акт аб злучэнні Вялікага Княства Літоўскага і Польшчы ў адну дзяржаву — Рэч Паспалітую — набыў моц у час палітычнага крызісу. Наша дзяржава была змучаная шматлікімі канфліктамі, цягнулася Лівонская вайна з Масковіяй. У гэтай сітуацыі палякі абвясцілі пра далучэнне Падляшша і Украіны, якія раней належалі ВКЛ, да сваіх тэрыторыяў.

Паслы ВКЛ, якія ў пачатку 1569-га моўчкі пакінулі Люблін, былі змушаныя вярнуцца і падпісаць унію: весці вайну на два франты было немагчыма. Сам акт прадугледжваў уніфікацыю заканадаўства, стварэнне аднаго Сойма і Рады, немагчымасць вонкавых дамоваў без ведама адзінага кіраўніцтва краіны. Пазіцыя Жыгімонта Аўгуста таксама адыграла фатальную ролю.

Эпоха Рэчы Паспалітай стала для ВКЛ расцягнутай у часе стагнацыяй: палякі не выконвалі абавязкаў што да вайсковай дапамогі, але і ў цэнтральнае кіраўніцтва нашы эліты не пускалі. Для Польшчы ж новадалучаныя землі сталі «падарункам д’ябла»: утрымаць агромністыя ўкраінскія землі не было магчымасці, а палітыка лацінізацыі і выкачвання рэсурсаў спрыяла наступным паўстанням, якімі карысталася Масква. Рэч Паспалітая праіснавала крыху больш за два стагоддзі.

2 ліпеня

1927. Каранацыя Маці Божай Вастрабрамскай

Найбольш вядомая каталіцкая святыня колішняга ВКЛ была ўганараваная пазалочанымі каронамі і атрымала назву «Блаславёнай Панны Марыі, Маці Міласэрнасці». У каталіцтве гэта працэдура, якая падвышае статус асабліва шанаваных абразоў. У тым жа 1927 годзе было праведзенае даследаванне. Паводле яго, ікону намаляваў італьянскі майстар у другой палове XVI ст.

Ёсць даволі экзатычныя версіі ўзнікнення абраза. Паводле легенды, прататыпам Панны Марыі стала... Барбара Радзівіл, жонка Жыгімонта Аўгуста. Таму, маўляў, Багародзіца выяўленая без дзіцяці: Барбара дзяцей не мела. Паводле версіі гісторыка Тэадора Нарбута, ікону прывёз князь Альгерд з Крыма, спачатку яна была праваслаўнай. Ніякіх доказаў гэтага, праўда, не існуе.

Абраз Маці Божай Вастрабрамскай стаў адным з сімвалаў і Вільні, і ўсяго краю. Кожная эпоха пакідала на абразе свае сляды: залатыя аклады, барочныя кароны, воты ад вернікаў. Абразу прысвячалі малітвы, вершы, карціны. Ікона аднолькава шануецца каталікамі і праваслаўнымі, палякамі, літоўцамі і беларусамі.

3 ліпеня

1655–1660. Дзве бітвы за Мінск

Пад канец чэрвеня 1655-га, на другі год вайны Рэчы Паспалітай з Масковіяй, войскі апошняй падышлі да Мінска. Абараняць горад не было каму: войска гетмана Януша Радзівіла было раней разбітае пад Шэпелевічамі. Жыхары збольшага сышлі з горада, схаваліся па лясах і ваколіцах. Кволы супраціў быў зломлены, маскавіты ўзялі горад.

Пра норавы таго часу сведчаць летапісы. Напрыклад, казакі палкоўніка Залатарэнкі, які служыў цару: «местечко Койданов взяли, и которыя... были в том местечке польския и литовския люди, и тех всех людей мечю предали и то местечко и посады все выжгли». Горад і наваколле знаходзілася пад царскай уладай пяць гадоў. Пералом надышоў пасля бітвы пад Палонкай 28 чэрвеня 1660-га.

3 ліпеня 1660 года Мінск быў вызвалены войскамі Паўла Сапегі. Пра стан, у якім знаходзіўся горад, сведчаць дакументы: у найбліжэйшыя па вызваленні гады ва ўсім Мінскім ваяводстве не было з каго браць падаткі. Нават у 1667-м у горадзе налічвалася ўсяго 300 двароў, хоць да вайны жыло каля 7 тысяч чалавек.

4 ліпеня.

1904. Нарадзіўся Анатоль Альшэўскі

Будучы рэвалюцыянер паходзіў з Бярозы-Картузскай, дзе праз трыццаць гадоў з’явіцца сумнавядомы канцлагер. Жыў з бацькамі ў Арзамасе, дзе пазнаёміўся з Аркадзем Гайдарам.

Падлеткам далучыўся да камуністычнага руху. У 1919-м (у 15 гадоў!) уступіў у Чырвоную армію, ваяваў на Палессі. У 1920-м накіраваны на вучобу ў Маскву. Як ідэйнаму камуністу з Заходняй Беларусі Альшэўскаму даручылі працу па лініі КПЗБ — накіравалі на радзіму, у падполле. Там Альшэўскі ствараў рэвалюцыйныя структуры, вёў агітацыю, трапіў у турму: два паламаныя падчас катаванняў пальцы давялося ампутаваць. У 1928-м па абмене вязнямі трапіў назад у СССР.

У Саюзе працягваў працу па лініі КПЗБ, але ў Мінску. Толькі ў 1932-м пэўны час нелегальна знаходзіўся ў Заходняй Беларусі з заданнем. Праз год, па меры згортвання камінтэрнаўскіх праектаў, Альшэўскага перавялі на прафсаюзную працу. Арыштаваны і расстраляны ў 1937-м за «шпіянаж».

Падрыхтаваў Алесь Кіркевіч