Прапануем вам падборку знакавых датаў на тыдзень. Ёсць за што парадавацца, па чым пасумаваць, пра што задумацца. Кожная дата — кавалачак гісторыі, карысны не толькі як артэфакт мінулага, але і як «пасланне ў бутэльцы» для нас сённяшніх.

Чытайце, думайце, рабіце высновы.

31 траўня

1948. Нарадзілася Святлана Алексіевіч

«У вайны не жаночы твар», «Апошнія сведкі», «Цынкавыя хлопчыкі» — кнігі Алексіевіч, якія сталі бэстсэлерамі яшчэ ў часы перабудовы. Далей былі «Зачараваныя смерцю» (пра самазабойцаў, што не вытрымалі скону СССР), «Чарнобыльская малітва» (тэма катастрофы), урэшце — «Час second-hand» (посттаталітарны феномен).

Кнігі Алексіевіч створаныя на мяжы эпохаў, у транзітны час. Яе творчасць і нават набор тэрмінаў — «чырвоны чалавек», «вялікая Утопія» — спроба патлумачыць савецкі феномен як замежнікам, так і суайчыннікам, якія самі аказаліся сведкамі і ўдзельнікамі вялікага сацыяльнага эксперыменту пад знакам сярпа і молата.

У 2015-м Святлана Аляксандраўна стала лаўрэаткай Нобелеўскай прэміі па літаратуры — адзінай у Беларусі. Нягледзячы на сусветнае прызнанне, пісьменніца не стала жывой іконай на радзіме — прынамсі на афіцыйным узроўні. Пасля выбараў 2020-га Алексіевіч адмовілася вяртацца ў Беларусь, жыве ў эміграцыі.

1 чэрвеня

1945. Нарадзіўся мастак Аляксей Кузьміч

«Хто любіць жанчыну, хто любіць свет, хто піша жанчыну, таму дапамагае бог», — такое крэда абраў для сябе Аляксей Васільевіч. Тэма жанчыны або Мадонны стала цэнтральнай у яго творчасці. Калі шырэй — то і Радзіма, і Зямля, і Сусвет — для Кузьміча акурат жаночага роду.

Будучы мастак нарадзіўся ў палескай вёсцы. Пасля заканчэння 9-га класа бацькі забралі яго ў Краснаярск. Вялікі ўплыў на яго зрабіў мастацкі музей імя Сурыкава, дзе хлопец праводзіў усе вольныя гадзіны. Пасля ў войску афармляў плакаты і сценгазеты. Урэшце вярнуўся ў Мінск.

На радзіме Кузьміч скончыў БДТМІ ў 1975 годзе. Пачаліся выставы, замовы, прызнанне. Мастак пісаў партрэты цалкам рэальных людзей — знаёмых, актораў, рэжысёраў — але яго творы заўсёды былі на мяжы рэальнасці і фантастыкі, фотаздымка і іконы, гуманізму і рэлігійнасці. Аляксей Кузьміч памёр у Мінску ў 2013 годзе.

2 чэрвеня

1863. Пакараны смерцю паўстанец Міхал Цюндзявіцкі

Адзінай віною 27-гадовага шляхціца, сына афіцэра, выхаванца кадэцкай вучэльні быў... распаўсюд газеты. Не абы-якой — «Мужыцкай праўды». Паводле следства, Міхал зачытваў крамольныя ўрыўкі ў карчме ля вёскі Камень пад Барысавам. Арыштавалі, прысудзілі да смерці. Вырак выканалі ў Мінску ў раёне сённяшняй вуліцы Валадарскага.

Для Мінска гэта быў першы смяротны вырак ў дачыненні да інсургента. Свежую магілу ахоўвалі салдаты, аднак жыхары горада ўсё адно збіраліся побач: маліліся, неслі кветкі, спявалі пабожныя песні. Усё гэта нагадвала маніфестацыі, таму цела ўлады перапахавалі ў таемным месцы.

Амаль праз паўстагоддзя, у 1906-м, сваяк таго Цюндзявіцкага, Віктар, выдасць па-беларуску брашуру «Аб чым сёння гамоняць у нас на Беларусі». Увесь яе наклад царскія ўлады канфіскавалі і знішчылі. Месца пахавання Міхала Цюндзявіцкага дагэтуль невядомае. Месца яго смерці не ўшанаванае, не адзначанае нават шыльдай.

3 чэрвеня

1863. Бітва пад Мілавідамі

Паўстанне 1863 года мы рэдка згадваем у кантэксце баёў — больш праз лёсы ўдзельнікаў, пакаранні, высылкі, канфіскацыі... Мілавідская бітва — той рэдкі выпадак, калі сутычку добра апісалі, зафіксавалі і вывучылі.

Вёска Мілавіды пад Слонімам. Шаша з Брэста ў Бабруйск. Лес. Паўстанцкі лагер, дзе акапалася пяць атрадаў. Камандуючы — былы падпалкоўнік царскай арміі Лінкевіч. Высачыўшы лагер, расійцы атачылі яго трыма ротамі з коннай групай і чатырма гарматамі. Пачаўся бой...

Паўстанцы адбілі ўсе атакі і страцілі ўсяго 18 чалавек: расійцы — з паўсотні. Царскія войскі былі змушаныя адступіць у чаканні падмацавання, але калі з Нясвіжа прыйшоў рэзерв, інсургенты пакінулі лагер. Паводле ўспамінаў, загінулых жаўнераў з абодвух бакоў пахавалі тамсама, адно што па розныя бакі ад шашы.

4 чэрвеня

1918. Выдадзеная «Беларуская граматыка» Тарашкевіча

На абшарах былой Расійскай імперыі — вайна. БНР абвешчаная, але лёс Беларусі невядомы. І тут — цікавая акалічнасць: афіцыйнай мовай рэспублікі абвешчаная беларуская, але структураванай граматыкі і тым больш падручнікаў па-ранейшаму няма...

Так у Вільні з’явілася «Беларуская граматыка» аўтарства Браніслава Тарашкевіча. Кніга нарэшце трапіла і да дзяржаўных дзеячаў, і ў школы. Дакументацыя БНР цвёрда перайшла на беларускую, а настаўнікі і вучні атрымалі матэрыял для навучання.

Сама граматыка была выдадзеная на кірыліцы і лацінцы — як каму зручна. Праца стала мастком ад спадчыны Карскага і Шахматава да напрацовак Лёсіка, Байкова, Некрашэвіча і іншых. «Тарашкевіцу» пазней шмат крытыкавалі за атавізмы і недапрацоўкі, але на свой час гэта быў вялікі прарыў, упарадкаванне мовы для масавага кніжнага і газетнага ўжытку.

5 чэрвеня

1854. Нарадзіўся Юдаль Пэн

Нарадзіўся ў шматдзетнай беднай яўрэйскай сям’і ў сённяшняй Літве. Праз рэлігію хлопцу забаранялі маляваць, але эстэтычныя схільнасці перамаглі. Так Пэн падпрацоўваў у маляра пад Дзвінскам, пазней трапіў у Акадэмію мастацтваў у Пецярбургу. З 1898 года — у Віцебску.

Тут ён рэалізаваўся як мастак і педагог. Ягоная прыватная Школа малявання і жывапісу стала першай у імперыі яўрэйскай мастацкай вучэльняй. Менавіта з яе выйшлі галоўныя дзеячы «яўрэйскага рэнесансу» пачатку ХХ стагоддзя: Шагал, Лейтман, Цадкін ды інш.

Сам Пэн стварыў цудоўную галерэю рэалістычнага жывапісу: партрэт свайго часу і асяроддзя. Старыя рабіны, майстры, віцебскія вулачкі, сямейныя драмы, неймаверная беднасць і сціплае хараство свету, які яшчэ не магла ў поўнай меры перадаць фатаграфія. Усё гэта можна знайсці на карцінах нашага геніяльнага земляка.

6 чэрвеня

1841. Нарадзілася Эліза Ажэшка

«Над Нёмнам», «Хам», «Gloria victis» — гэтыя творы ведае са школы кожны паляк, але далёка не кожны беларус, нават гарадзенец. Хоць менавіта Наднёманскаму краю Ажэшка прысвяціла ўсё жыццё. Польская пісьменніца беларускага паходжання — так пішуць пра Ажэшку ў энцыклапедыях, хоць пра «Беларусь» у яе часы яшчэ амаль не гаварылі, карыстаючыся тэрмінамі «краёвы» ці «літвінскі».

Жыццё Ажэшкі супала з часам, калі паўстанні ўжо адгрымелі, а новых рэвалюцыяў і стварэння нацыянальных дзяржаваў трэба было чакаць дзесяцігоддзі. Змрочны час рэакцыі, эміграцыі, зняверанасць... Ажэшка падарыла палякам новы прынцып — «пазітывізм»: стваральная праца для лепшай будучыні.

Апроч літаратуры пісьменніца займалася дабрачыннасцю: давала жытло паўстанцам, якія вярталіся з Сібіры, дапамагала ахвярам вялікага пажару 1885-га ў Гродне, збірала грошы тым, хто ў патрэбе. У Гродне яе ведалі і любілі: калі Ажэшка захварэла, усю вуліцу заслалі саломай: каб не было чуваць цокання капытаў па бруку. Пісьменніца памерла ў 1910-м, так і не дачакаўшыся зменаў, якія прыспяшала з усіх сілаў.

Падрыхтаваў Алесь Кіркевіч