Сёння існуе вельмі шмат практык, школ, парадаў, каб пазбавіцца празмернага псіхічнага напружання. А як жа з гэтым змагаліся нашы продкі? Псіхалагічная разгрузка была і ёсць адной з функцый разнастайных абрадавых дзеяў. Святы, калі дазвалялася (і нават заахвочвалася) парушэнне досыць строга рэгламентаваных грамадскіх стасункаў, дазвалялі не толькі адпачыць ад паўсядзённых клопатаў, смачна паесці ды спаткацца з сябрамі-сваякамі , але і аднавіць свой псіхічны рэсурс.

Вельмі спрыяльным часам для такой «псіхатэрапіі» былі так званыя крывыя (святыя, страшныя) вечары. У гэты перыяд забаранялася ткаць, вышываць і г. д. Рабілі штодзённыя справы па гаспадарцы, а ўвечары забаўляліся і адпачывалі. Моладзь шлюбнага ўзросту прыглядала на такіх забаўках сабе пару.

Акрамя традыцыйнага абыходу двароў з песнямі-калядкамі моладзь збіралася ў якой-небудзь хаце альбо карчме, каб пагуляць. Прапануем і вам пазнаёміцца з каляднымі гульнямі нашых продкаў.

Жаніцьба Цярэшкі

Фота: Natalia Parfenova і Александр Ждановіч 

Гэта абрадавая гульня вядомая ў розных рэгіёнах Беларусі. Праводзіцца яна ў калядны час, часцей — у шчодры вечар па старым стылі (13–14 студзеня). «Жаніцьба Цярэшкі» — гульня для моладзі шлюбнага ўзросту. Як адзначаюць даследчыкі традыцыйнай культуры, часта пары, якія склаліся падчас гульні, становяцца сем’ямі.

У кожным рэгіёне былі свае адметнасці «Жаніцьбы», але агульны сюжэт быў аднолькавы. Спачатку, як і на звычайнай вечарыне, хлопцы і дзяўчаты танцавалі, гутарылі, забаўляліся. І падчас якога танца хто-небудзь запытваў: «Ці не пара жаніць Цярэшку?». З гэтага і пачыналася ўся дзея. Першай справай абіралі «матку» і «бацьку». Звычайна гэта ўжо сямейныя людзі, вясёлыя ды гаваркія. Усім далейшым кіравала гэта пара.

«Матка» з «бацькам» пад спевы і жарты збіралі пары з нежанатай моладзі. Звычайна хлопцы з дзяўчатамі загадзя дамаўляліся, хто з кім будзе «жаніцца». І пары абіраліся па ўзаемнай прыязні. Але, канечне, здараліся і неспадзяванкі. Вось тут і мусілі праявіцца дыпламатычны талент і пачуццё гумару абраных «бацькі» і «маткі». 

Пасля выбару пар іх «скручвалі». Адбывалася гэта ў танцы. Часцей за ўсё ў апісаннях фігуруе «Лявоніха», але сустракаліся і іншыя варыянты. Пачынае танец «бацька» з дзяўчынай, а «маці» з хлопцам. І ў танцы гэтых дзяўчыну і хлопца ставяць у пару. Гэта і называлася «скруціць». З гэтага моманту іх ужо называлі «бабулька» і «дзядулька». 

Пасля «скручвання» ўсіх пар пачыналася «лоўля»: кожны «дзядулька» мусіў злавіць сваю «бабульку» і наадварот. І ўвесь вечар пара паводзіла сябе як муж і жонка. Гулялі да світання. І хлопцы абавязкова мусілі правесці сваіх «бабулек» дахаты. 

У некаторых рэгіёнах на наступны дзень было прынята «адведваць» сваю «бабульку», запрашаць на коўзанку ці пакатацца ў вазочку. 

Пячы ката

Яшчэ адна абрадавая гульня — «Пячы ката». Не хвалюйцеся, ніводнаму кату шкоды гульня не прынесла. Гулялі ў яе ў розны час: ці напярэдадні Каляднага паста (канец лістапада) ці падчас саміх Калядаў. А, напрыклад, у в. Новіны (Бярэзінскі раён) «ката пякуць» 21 студзеня падчас развітання з Калядой.

Заключаецца гульня ў наступным. З цеста выпякаюць фігурку ката (сёння яе часта замяняе звычайны батон з крамы). Вушы, лапкі, хвост і «галоўную полавую прыкмету» робяць з кіўбас, кавалачкаў сала. 

Падвешваюць такога смачнага коціка пад бэлькаю пасярод пакоя. У некаторых месцах ката падвешваюць да палкі, якую трымае вядучы. Кожны ўдзельнік «сядае» на рагач ці качаргу і скача з кута, прыгаворваючы: «Іду з кута на ката, цап за ката!» (словы ў розных рэгіёнах могуць нязначна адрознівацца). «Даскакаўшы» да ката, удзельнік мусіць без дапамогі рук адкусіць кавалачак. Галоўным лічыліся кіўбасны хвост і котавыя «прычындалы» (лічылася, што той, хто іх «здабыў», будзе паспяховым увесь наступны год). 

Але не ўсе ўдзельікі дапускаліся да моманту «цап за ката». Пакуль скачаш з кута, трэба ўтрымлівацца ад смеху. Што вельмі складана зрабіць, бо ўсе навокал жартуюць і смяюцца.

Чытайце яшчэ:Гульня «Ката пячы»: Еду з кута да Ката!

Цяцерка

Гэта гульня пазаабрадавая. У яе можна было гуляць на любых вечарынах. Хлопцы і дзяўчаты стаюць у два шэрагі (як у гульнях «грачанікі» ці «ручаёк»), першая пара бярэцца за рукі. Пад спевы:

Я цяцерку пасу, ух, я!
На пановым лугу, ух, я!
А цяцерка пад мост —
Я цяцерку за хвост!

Усе прытанцоўваюць. Як толькі прагучаць апошнія словы, дзяўчына з першай пары вырывае сваю руку ў хлопца і бяжыць вакол шэрагу, каб зноў устаць на сваё месца. Хлопец яе даганяе. Калі злавіў, то дзяўчына яго цалуе і стае ў канец дзявочага шэрагу. А хлопец — зноў у пачатак свайго шэрагу і бярэ за руку наступную дзяўчыну. Калі хлопец не дагнаў сваю «цяцерку», то ён становіцца ў канец шэрагу, а дзяўчына бярэ за руку наступнага.

Вішанька

Таксама моладзевая пазаабрадавая гульня. Часта апісваецца як частка «Жаніцьбы Цярэшкі». Але можа выкарыстоўвацца і як самастойны элемент вечарыны.

Хлопцы з дзяўчатамі разбіваюцца на пары. Дзяўчыну ставяць на зэдлік ці лаву і яе пара мусіць у скоку «сарваць вішаньку» — пацалаваць дзяўчыну. Звычайна хлопец просіць сяброў «падтрымаць» — 2 сябры становяцца каля зэдліка і трымаюць перад сабою счэпленыя рукі. Хлопец, падскокваючы да сваёй «вішанькі», абапіраецца на рукі сяброў. І тыя могуць прыпадняць рукі, каб дапамагчы, а могуць і жартам апусціць рукі. Таму трэба быць вельмі пільным, абіраючы сяброў для «падтрымкі».

Падушачка (хустэчак)

Таксама можна гуляць на любой вечарыне. Для яе спатрэбіцца альбо падушачка, альбо хустка.

Усе ўдзельнікі стаюць у кола (пажадана, хлопец — дзяўчына). Адзін чалавек стае ў цэнтр кола з «рэквізітам» (хусткай ці падушачкай). Кола йдзе карагодам вакол вядучага, прыпяваючы:

Падушачка, падушачка, мая пухавая,
Адна ў мамкі дачушачка — дзеўка маладая.
Каго люблю, каго люблю, таго пацалую.
Падушачку пухавую таму падару я.

Альбо

Мой хустэчак вышываны —
На чатыры рогі.
Каго кохам, каго люблю —
Хусь яму пад ногі!

(Тут вельмі выразна трэба прагаворваць слова «хусь», бо часта ўдзельнікі чуюць зусім іншае слова).

На апошніх словах той, хто ў цэнтры, спыняецца насупраць аднаго з удзельнікаў карагода і альбо кладзе перад ім падушачку, альбо накідвае хустку на плечы. Пасля яны мусяць пацалавацца (1 раз у вусны ці 3 разы ў шчокі — па папярэдняй дамоўленасці) і памяняцца месцамі: абраны становіцца ў цэнтры кола, вядучы займае яго месца ў карагодзе.

Паспрабуйце гульні нашых продкаў — і вашы калядныя вечары стануць не такімі ўжо «страшнымі» ці «крывымі».

У дадзеным артыкуле сакральныя аспекты святочных абрадаў не закранаюцца.

Падрыхтавала Ева Вятрыскіна