Прапануем Вам падборку знакавых датаў на тыдзень. Ёсць за што парадавацца, па чым пасумаваць, пра што задумацца. Кожная дата — кавалачак гісторыі, карысны не толькі як артэфакт мінулага, але і «пасланне ў бутэльцы» для нас сённяшніх.
Чытайце, думайце, рабіце высновы.
4 ліпеня
1952. Памёр Язэп Варонка
Будучы беларускі палітычны дзеяч нарадзіўся ў 1891 годзе. Аб ягоным дзяцінстве ды раннім юнацтве вядома не надта шмат. Вучыўся ў Пецярбургу, які быў на той момант цэнтрам прыцягнення беларускай моладзі, якая жадала атрымаць добрую адукацыю.
Друкавацца пачынаў у тагачасных расійскіх газетах і часопісах пад псеўданімам Юрый Вегаў. У 1917 годзе стаў сябрам ЦК Беларускай сацыялістычнай грамады. Спачатку прадстаўляў беларускія інтарэсы ў Расіі, з часам перабраўся ў Мінск. Быў камісарам юстыцыі і ўнутраных спраў Вялікай беларускай рады, а ў 1918 годзе — старшынём Народнага сакратарыяту. Адзін з ініцыятараў абвяшчэння незалежнасці БНР.
У кіраўніцтве БНР займаў розныя пасады. Не прызнаваў легітымнасць другога ўрада, які быў сфармаваны летам 1918 года Раманам Скірмунтам. Пасля канчатковага расколу паміж дзеячамі БНР перабраўся ў Коўна, дзе пабыў міністрам беларускіх справаў пры кіраўніцтве Літоўскай Рэспублікі ў 1918–1920 гадах. Рэдагаваў некалькі часопісаў, пісаў брашуры. Напрыклад, зрабіў кароткі агляд пад назвай «Беларускі рух ад 1917 да 1920 году».
Быў ці не першым беларускім палітыкам, які эміграваў у ЗША. Зрабіў гэта яшчэ ў 1923 годзе. Прагматык па натуры, ён не бачыў перспектываў у валтузні «на кантыненце». За акіянам займаўся дыяспарнымі справамі, выдаваў газету, часам выступаў на радыё, але ўжо не лез у палітыку.
Пайшоў з жыцця ў Чыкага, дзе і пражываў апошнім часам.
5 ліпеня
1772. Трактат аб Першым падзеле Рэчы Паспалітай
У гэты дзень, 250 гадоў таму, у Пецярбургу быў падпісаны трактат аб Першым падзеле Рэчы Паспалітай паміж Расіяй, Аўстра-Венгрыяй і Прусіяй.
Тры вялікія еўрапейскія манархіі — Расійская імперыя, Аўстрыйская імперыя і Прускае каралеўства фактычна паставілі краіну, якая знаходзілася ў стане глыбокага палітычнага крызісу, перад фактам аб яе падзеле. У выніку падзелу ўсходнія землі Вялікага Княства Літоўскага апынуліся ў складзе Расійскай імперыі.
Цікава, што ўказ Кацярыны ІІ аб стварэнні Магілёўскай губерні быў падпісаны яшчэ да ўхвалення гэтага трактату ў чэрвені і да пачатку ўласна анексіі краінамі-ўдзельніцамі, якая адбудзецца толькі ў жніўні 1772 года.
Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай Станіслаў Аўгуст Панятоўскі праводзіў спробы рэфармавання палітычнай сістэмы краіны. Але гэтыя пераўтварэнні не прынеслі плёну, і Рэч Паспалітая зведала яшчэ два падзелы, якія прывялі да яе канчатковай ліквідацыі як дзяржаўнага ўтварэння.
6 ліпеня
1253. Каранацыя Міндоўга
Насамрэч дагэтуль невядома, дзе менавіта адбылася тая самая каранацыя. Беларусы лічаць, што ў Наваградку, літоўцы прапануюць свае варыянты — Кернава або Варута. Але дакладна месца, дзе Міндоўг з жонкай Мартай сталі каралём і каралевай Літвы, ніхто назваць не можа.
Уся справа ў тым, што ў крыніцах, якія былі сучасныя Міндоўгу або плюс/мінус блізкія да яго ў часе, так і не названа канкрэтнае месца. Хаця непасрэдныя сведчанні тых, хто быў на каранацыі, маюцца. Чаму не было названа месца?
Магчыма таму, што каранацыя магла адбыцца не ў горадзе, а проста ў чыстым полі побач з ім. Бо ні ў Наваградку, ні тым больш у Кернаве ці Варуце не было ў той час будынкаў, якія б маглі проста змясціць усіх жадаючых. Такая практыка была ў той час у Еўропе, і нічога дзіўнага ў тым няма. Скажам, венгерскія каралі гэтаксама прымалі карону ў чыстым полі.
Відавочна, што Міндоўгу карона тая была патрэбная выключна для палітычных мэтаў, бо ўжо ў 1260 годзе ён з пачаткам чарговай вайны з крыжакамі вернецца да веры продкаў — паганства. Адпаведна страціць і статус караля, бо ў той час ён быў непарыўна звязаны з веравызнаннем.
7 ліпеня
1882. Нарадзіўся Янка Купала
Карціна Леапольдаса Сургайліса «Пятрас Цвірка і Янка Купала», 1952 год
Будучы класік беларускай літаратуры з’явіўся на свет у Вязынцы непадалёк ад Мінска ў сям’і арандатара Дамініка Луцэвіча.
Бацька паходзіў са збяднелай каталіцкай шляхты, быў залічаны да мяшчанаў, але падчас хросту сына адзначыў дваранскае паходжанне. Маленства і юнацтва паэт правядзе ў пераездах з адной на іншую арандаваную гаспадарку ў ваколіцах Радашкавічаў.
Як памяць пра свой дзень нараджэння — Іван Луцэвіч возьме сабе псеўданім Янка Купала, пад якім яго сёння памятаюць нават тыя, хто не чытае вершаў, не цікавіцца беларускай літаратурай і мала што ведае аб беларускай традыцыйнай культуры.
Янка Купала быў тонкім лірыкам, што не замінала яму стварыць сапраўдныя пярліны ў нашай літаратуры. Таму няма ніякага дзіва ў тым, што ўжо ў 1920-х ён быў прызнаным класікам, як і Якуб Колас.
Калі ў 1920-х ён яшчэ мог выказвацца ў сваёй творчасці ў тым ліку і супраць палітыкі бальшавікоў, то пасля 1930-га, калі яго ледзь не давялі да самагубства, замоўк. Да самай смерці ён пісаў хіба што рэчы на патрэбы паноўнай ідэалогіі. І тым не менш усё адно падвяргаўся нападкам «аглаблёвых» крытыкаў за сваё мінулае.
Трагічна загінуў Янка Купала ў Маскве 28 чэрвеня 1942 года.
Чытайце яшчэ: «Вялікае наша гора»
8 ліпеня
1861. Нарадзілася Марыя Магдалена Радзівіл
Ці не самая вядомая фундатарка беларускай справы паходзіла з магнацкага роду Завішаў, яе бацька быў буйным землеўласнікам. Завішы — вядомы род яшчэ з часоў Вялікага Княства Літоўскага.
Дзяцінства Марыі прайшло галоўным чынам у Варшаве, дзе яна атрымала выдатную хатнюю адукацыю. Першым мужам Марыі Магдалены стаў граф Людвік Красінскі — іспанскі гранд, камергер аўстрыйскі, мальтыйскі рыцар. Пасля смерці Красінскага яна неўзабаве выйшла замуж другі раз за Мікалая Радзівіла, узяўшы ягонае прозвішча.
З 1895 года яна перабралася на больш-менш сталае жыццё ў Беларусь, у прыватнасці ў Кухцічы на Уздзеншчыне, дзе быў бацькоўскі маёнтак. Дзякуючы дбанням Мікалая Радзівіла, які быў добрым гаспадаром, маёмасць маладой сям’і няслаба разраслася.
Марыя Магдалена Радзівіл фінансавала беларускія выдавецтвы, школы, газеты, у тым ліку «Нашу Ніву». На тытульным аркушы «Вянка» Максіма Багдановіча выява лебедзя зусім не выпадковая — гэта ўдзячнасць выдаўца за фінансаванне кнігі.
У 1918-м Марыя Магдалена была змушаная эміграваць. Жыла ў Польшчы, Літве, Германіі. Нават за мяжой, застаўшыся без істотнай долі ўласнасці, працягвала дапамагаць нацыянальнаму руху ў Заходняй Беларусі. Памерла ў 1945 годзе ў Швейцарыі. У ліпені 2017-га яе прах быў вернуты ў Беларусь.
Марыя Магдалена Радзівіл належала да таго невялікага кола асоб з даўнейшай арыстакратыі, хто ўкладаўся ў беларускую справу. Вядомыя яе словы: «Лічу сябе беларускай, паходжання літоўскага, як і муж мой, за польку сябе не прызнаю».
9 ліпеня
1906. З’езд настаўнікаў у Мікалаеўшчыне
Нелегальны з’езд настаўнікаў арганізаваў Якуб Колас, даслаўшы праз правераных людзей запрашэнні іншым.
Сабраліся настаўнікі 9 ліпеня «на паляне ў Прыстаньцы каля Нёмана», дзе і абмеркавалі надзённыя пытанні. А ўжо непасрэдна пратакол з’езду вырашылі аформіць у будынку школы ў Мікалаеўшчыне. У ноч з 9 на 10 ліпеня ўдзельнікі былі арыштаваныя паліцыяй. Пратакол стане галоўным доказам іхнай дзейнасці.
Падзея адбывалася на фоне першай расійскай рэвалюцыі. Настаўнікі сабраліся, каб абмеркаваць свае справы: бясплатнае навучанне, пашырэнне асветы і беларускай мовы. Але насамрэч не толькі гэта — у пратаколе з’езду быў у тым ліку і «палітычны» складнік. Настаўнікі не толькі выказваліся за хутчэйшае абрынанне самадзяржаўя, але збіраліся таксама і спрыяць гэтаму.
Да ўсяго ў канцы года меўся адбыцца яшчэ адзін з’езд, больш прадстаўнічы. Гэтага царскія ўлады ніяк не маглі дапусціць. Падзеі з’езду адлюстраваныя ў знакамітай трылогіі Якуба Коласа «На ростанях».
10 ліпеня
1917. Прэм’ера п’есы «Раскіданае гняздо»
У гэты дзень 105 гадоў таму Першае беларускае таварыства драмы і камедыі дало прэм’ерную пастаноўку п’есы Янкі Купалы «Раскіданае гняздо».
Таварыства паўстала з ініцыятывы такіх вядомых беларускіх дзеячаў, як Фларыян Ждановіч, Ігнат Буйніцкі і Усевалад Фальскі ў Мінску і дзейнічала з красавіка 1917 года да сярэдзіны 1920-га.
Сам твор Янка Купала скончыў пісаць яшэ ўвосень 1913 года. Але разумеючы, што пры царскім рэжыме п’еса наўрад ці можа пабачыць свет праз сэнсы, якія былі закладзеныя ў ёй, нават і не спрабаваў яе апублікаваць.
Паставіў «Раскіданае гняздо» на сцэне Фларыян Ждановіч, які потым амаль без зменаў перанясе яе з Першага беларускага таварыства драмы і камедыі ў Беларускі дзяржаўны тэатр (сённяшні Купалаўскі), дзе прэм’ера «Раскіданага гнязда» адбудзецца 14 красавіка 1921 года.
А яшчэ ў гэты дзень 50 гадоў таму на радзіме класіка ў Вязынцы пачаў працу Купалаўскі мемарыяльны запаведнік.
