Досвед еўрапейскіх дыктатур сярэдзіны мінулага стагоддзя дэманструе, што рыторыкі імкнення да нацыянальнага ўздыму, сацыяльнай роўнасці нашмат не хапае. З цягам часу нават самыя адданыя прыхільнікі дыктатараў прыходзілі да разумення сутнасці падобных рэжымаў, якія, напаткаўшы эканамічныя і сацыяльныя праблемы, крызісы развіцця грамадства пад прэсам цэнзуры і ўціску, пераходзілі ў рэжымы толькі захавання ўлады любым коштам.

Адным з выхадаў з падобных сітуацыяў дыктатары бачылі пошук знешніх ворагаў і супрацьстаянне ім. Так партугальскі рэжым захлынуўся ў вайсковых аперацыях у Афрыцы на пачатку 1970-ых. І ў выніку вайскоўцы, стомленыя ад бясконцых войнаў у калоніях, здзейснілі пераварот, падтрыманы большасцю грамадства.

Падобны сцэнар адбыўся і з хунтай «чорных палкоўнікаў» у Грэцыі. Але яны наважыліся на памежны канфлікт, што дае магчымасць правесці паралелі і з сучасным становішчам на ўсходзе Еўропы. Таму варта разгледзець працэсы далёкага 1974 года больш падрабязна.

Закручванне гаек па-грэцку

Гэта быў сёмы год знаходжання вайсковай хунты пры ўладзе. Спроба мінулага кіраўніка, пад ціскам заходніх краін, распачаць працэс палітычнай лібералізацыі напаткала супраціў з боку самых радыкальных колаў у войску. Дзякуючы іх падтрымцы, палкоўнік, які пачаў рэформы, быў адсунуты ад кіравання Грэцыяй. Прызначаны «пераходны прэзідэнт» дэ-юрэ захаваў уладу, але фактычна галоўную ролю ў краіне захапіў Іаанідыс — адзін з «чорных палкоўнікаў», а таксама адданая яму група вайскоўцаў.

Фота: greekheraldcomau.s3.ap

Студэнскія пратэсты, якія былі нагодай для пераварота Іаанідыса, былі жорстка падаўленыя. Нягледзячы на вяртанне рэпрэсіяў па сцэнары 1967-га года, часу захопу палкоўнікамі ўлады, вярнуць давер грамадства не артымлівался.

Таму хунта прыняла рашэнне пайсці на эскалацыю канфлікта з суседняй Турцыяй, парушыўшы міжнародныя пагадненні.

Падрабязна чытайце: Рэжым чорных палкоўнікаў з прадказальным фіналам

Студэнскія пратэсты, якія былі нагодай для пераварота Іаанідыса, былі жорстка падаўленыя. Нягледзячы на вяртанне рэпрэсіяў па сцэнары 1967-га года, часу захопу палкоўнікамі ўлады, вярнуць давер грамадства не артымлівался.

Таму хунта прыняла рашэнне пайсці на эскалацыю канфлікта з суседняй Турцыяй, парушыўшы міжнародныя пагадненні.

Студэнскія пратэсты, якія былі нагодай для пераварота Іаанідыса, былі жорстка падаўленыя. Нягледзячы на вяртанне рэпрэсіяў па сцэнары 1967-га года, часу захопу палкоўнікамі ўлады, вярнуць давер грамадства не артымлівался. Таму хунта прыняла рашэнне пайсці на эскалацыю канфлікта з суседняй Турцыяй, парушыўшы міжнародныя пагадненні.

Ад халоднай да гарачай фазы на Кіпры

Пасля другой сусветнай вайны на Кіпры трывала супрацьстаянне мясцовых грэкаў з турэцкім насельніцтвам, якое ўскосна падтрымлівалі брытанскія каланізатары. Брытанія мела намер захаваць сваю прысутнасць на выспе, на якой знаходзіліся некалькі тысяч вайскоўцаў з 1923 года. Нашчадкі пакаленняў грэкаў, якія 300 год вялі змаганне супраць турэцкага панавання на Кіпры, патрабавалі рэалізацыі права на самавызначэнне. Найбольш арганізаваныя парамілітарныя арганізацыі наўпрост імкнуліся да ўз’яднання з Грэцыяй.

Толькі ў 1959 годзе Кіпр атрымаў статус незалежнай дзяржавы. Пасля падпісання дамовы з удзелам грэчаскай (80% насельніцтва) і турэцкай (20%) супольнасцяў. Гарантамі захвання статуса дзяржавы выступалі Грэцыя, Турцыя і Брытанія.

З гэтага моманту да 1974 года EOKA — узброеныя прыхільнікі аб’яднання з Грэцыяй вялі тэрарыстычную вайну супраць брытанцаў і турак. Пры падтрымцы часткі нацыянальнай гвардыі Кіпра некалькі разоў намагаліся здзейсніць захоп улады.

Апошняя авантура хунты і трагедыя кіпрыётаў

Кіпрыёты добра ўсведамлялі сутнасць рэжыма «чорных палкоўнікаў» у Грэцыі, і таму ідэя аб’яднання з часам страціла большасць прыхільнікаў. Выспай кіравала аб’яднаная адміністрацыя грэчаскай і турэцкай супольнасцяў. У сітуацыі страты даверу грамадства Грэцыі і Кіпра хунта Іаанідыса ўлетку 1974 вырашыла адкрыта здзейсніць вайсковы мяцеж на выспе пры ўдзеле часткі парамілітарных сілаў і нацгвардыі. Акрамя спецслужбоўцаў з Грэцыі ў перавароце бралі ўдзел і вайсковыя аддзелы. Поспех «юніяністаў» на Кіпры прапаганда ў Афінах мела выкарыстаць як дэманстрацыю моцы хунты і такім чынам вярнуць давер грамадства.

Але авантура толькі справакавала Турцыю. Анкара разам з туркамі-кіпрыётамі трактавала дзеянні Афінаў і іхных хаўруснікаў на выспе як парушэнене былых дамоваў. «Для абароны турэцкага насельніцтва» на Кіпр высадзіліся спачатку 10 000, а потым 40 000 турэцкіх вайскоўцаў з цяжкой тэхнікай. За некалькі месяцаў баёў страты склалі загінуўшымі і зніклымі каля 1000 чалавек з усіх бакоў канфлікта.

У выніку выспа была падзеленая на турэцкую і грэчаскую часткі. Да сённяшняга часу турэцкія войскі кантралююць паўночную частку Кіпра. На ёй знаходзяцца гарады-прывіды, якія пакінула грэчаскае насельніцтва.

Некалькі спробаў зрабіць крокі ў накірунку ўз’яднання выспы ў адну дзяржаву не прывялі да поспеху. Раны выявіліся настолькі глыбокімі, што наўрад ці ў бліжэйшы час магчыма нейкае пазітыўнае рашэнне.

Усведамляючы наступствы сваёй авантуры, вайсковая хунта ў Афінах пачала шукаць выхад з сітуацыі. Трэба аддаць належнае «палкоўнікам»: яны выявіліся людзьмі гонару і на фоне трагедыі на Кіпры запрасілі ў Грэцыю былога прэм’ер-міністра, які знаходзіўся ў вымушанай эміграцыі. Іаанідыс склаў свае паўнамоцтвы, быў сфарміраваны пераходны ўрад. Натоўпы грэкаў на вуліцах сустрэлі рашэнне хунты з надзеямі на вольнасць.

Праз год, у 1975-м ужо дэмакратычныя ўлады пачалі судзіць удзельнікаў хунты. Было асуджана каля 100 галоўных удзельнікаў перавароту, рэпрэсій, катаванняў. Яны атрымалі тэрміны ад 7 год да пажыццёвага зняволення.

Аляксей Гайдукевіч, budzma.org