Сёлета ў вядомага беларускага паэта прыгожы юбілей, які ён мусіў сустрэць за мяжой. Тым не меней творца не знік з беларускіх радараў — наадварот, ён актыўна камунікуе з гледачамі праз Ютуб. З нагоды свята спадар Андрэй задаволіў, нарэшце, запыт аўдыторыі і зрабіў выпуск з чытаннем уласных твораў. Юрась Гарэлка, эксперт «Будзьмы!», прапануе больш дэтальна паглыбіцца ў паэзію аўтара і пашукаць цікавосткі ў яго апошніх зборніках, якія выходзілі ў Беларусі.
«50-гадовы дзядзька ў Вільні» — так юбіляр падпісаў свой здымак на фэйсбук-старонцы (фота — Дар’я Роскач)
Няхай гэты тэкст пачнецца з таго, што на дваравой імпрэзе ля МКАДа Андрэй Хадановіч стаіць пад дажджом і кажа пра свае кнігі наступнае: адна — вандроўна-хуліганская («Цягнік Чыкага — Токіё»), другая — больш медытатыўная («Школа травы»). Менавіта так і было некалькі гадоў таму, калі зборнікі аўтара прадаваліся ў «Цэнтральнай кнігарні», а сам ён актыўна ездзіў па Мінску з канцэртамі. З той пары шмат чаго змянілася, аднак тыя выданні так і засталіся апошнімі для беларускага чытача (яшчэ адзін зборнік у 2021 годзе выйшаў у Польшчы). Разбіраемся, дзе іх цяпер знайсці і чаму варта пачытаць.
«Цягнік Чыкага — Токіё»
Крыніца: lohvinau.by
Першая праблема напісання рэцэнзіі на кнігі спадара Андрэя палягае ў тым, што сам ён у двух словах характарызуе іх лепей, чым я зрабіў бы гэта ў двух тамах. Напрыклад, зборнік «Цягнік Чыкага — Токіё», які выйшаў у 2016 годзе, апісаны аўтарам як «падарожныя песьні з карцінкамі й акордамі», у якіх ён сапраўды вандруе і хуліганіць. І можа сабе дазволіць, бо ў папярэдніх выданнях чаго толькі ні спрабаваў: і рыфмаваў, і не рыфмаваў, і нават дзіцячыя вершы прыдумляў. Карацей, паэт ужо знаходзіўся ў такім статусе, калі можна хоць творы пра музей фаласаў пісаць (між іншым, так і адбылося).
Варта адзначыць, што гэты зборнік быў першай за доўгі час кнігай «для дарослых», бо за пяць папярэдніх гадоў у аўтара выйшаў толькі дзіцячы бэстсэлер «Нататкі таткі». Аднак тыя, хто чакаў і верыў, былі шчодра ўзнагароджаны: выданне атрымалася даволі тоўсценькім і насычаным.
Театр пачынаецца з вешалкі, а Андрэй Хадановіч — з вокладкі. Рэдкая яго кніга абыходзіцца без цікавостак у афармленні. Што мы бачым у «Цягніку»? Аўтар апісвае сябе з гумарам: «Паэт, перакладчык добрых вершаў і песень. Удзельнічаў у шматлікіх паэтычных фестывалях, некаторыя зь іх сам жа і арганізоўваў. Напісаў некалькі кніг для дарослых і адну для дзяцей. Часам падарожнічае па сьвеце. Часам вяртаецца дадому». А яшчэ на вокладцы намаляваны легендарны 38-мы тралейбус, пра які пазней.
Геаграфія кнігі ўражвае: вершы пісаліся ў Францыі, Амерыцы, Балтыцы, Японіі, Карэі, Ісландыі, Іспаніі... Міжвольна паўстае пытанне: ці праўда ў аўтара быў час, каб не толькі вандраваць, але і часам вяртацца дадому?
Першы прыпынак — Парыж. Паводле слоў аўтара, ён цэлы месяц бадзяўся па гэтым горадзе, калі ў 2012 годзе атрымаў стыпендыю французскага міністэрства культуры. Магчыма, праз захапленне ад мясцовых славутасцей (а можа і ў якасці творчага эксперыменту) паэт выказвае свае думкі выключна вялікімі літарамі. Каб прывыкла вока, прапаную пачаць з кароткага верша «СТОМЛЕНАСЦЬ ПАРЫЖАМ», у якім вандроўнік перадае прывітанне аўтару аднайменнай кнігі:
МАЗАЛІ НА НАГАХ НАЦІРАЕШ АДРАЗУ,
АДЗІН — НА ПРАВАЙ ПАДЭШВЕ,
ДРУГІ — НА ЛЕВАЙ.
КАБ ХОЦЬ ТРОХІ ЗАГАВАРЫЦЬ БОЛЬ,
ПРЫДУМЛЯЕШ ДЛЯ ІХ ІМЁНЫ
І, НАСТУПАЮЧЫ,
ПРОСІШ ЯШЧЭ ПАЦЯРПЕЦЬ:
ПРАВАЙ НАГОЙ — ДРАНЬКО,
ЛЕВАЙ — МАЙСЮКА.
Пасля выхаду кнігі паэт адзначыў, што лірычны герой вершаў, калі ён і ёсць, максімальна набліжаны да аўтара. Але адразу дадаў, што без адваката не будзе казаць, якія з апісаных падзей здарыліся з ім, а што адбывалася з лірычным героем. Дарэчная рэмарка, калі ўлічыць, што пра сюжэт некаторых твораў маглі б запытацца дома:
ЯНА БЫЛА Ў МАЙЦЫ
З ТУРЫСТЫЧНЫМ ПАРЫСКІМ КАЛЯЖЫКАМ
НА ГРУДЗЯХ:
ЗЬЛЕВА, ДЗЕ СЭРЦА, —
ЭЙФЭЛЕВА ВЕЖА,
СПРАВА, НАСУПРАЦЬ ВЕЖЫ, —
АВЭНЮ ШАНЗ-ЭЛІЗЭ.
СПАЧАТКУ ЁН ДАКРАНУЎСЯ СПРАВА.
ПАД ЕЛІСЕЙСКІМІ ПАЛЯМІ НЕ БЫЛО СТАНІКА.
ЭЙФЭЛЕВА ВЕЖА ЗАБІЛАСЯ ХУТЧЭЙ.
Мы яшчэ не дайшлі да кнігі «Школа травы», але і ў «Цягніку» трава прысутнічае таксама. Варта ўзгадаць хаця б верш пра знакамітага батаніка, які доўга вывучай парыжскія туліпаны, але так і не знайшоў у іх ніводнай Дзюймовачкі:
СТАМІЎШЫСЯ, ЁН ПРЫСЕЎ НА ЛАВАЧКУ
І РАЗАРВАЎ УПАКОЎКУ З ЧЫПСАМІ,
А ТАМ — МАЛЕНЕЧКАЯ ДЗЯЎЧЫНКА,
УСЬМІХАЕЦЦА ЯМУ
І НЕШТА ШЧАБЕЧА НА ЯГОНАЙ МОВЕ.
ІСТОТНА, ШТО БУЛЬБА,
ЗЬ ЯКОЙ ЗРАБІЛІ ЧЫПСЫ,
БЫЛА ЗЬ ЯГО РОДНАЙ ГАЛЯНДЫІ.
ТРАВА ТАКСАМА.
Тэму Францыі скончым дасціпных двухрадкоўем пад назвай «ПАРЫСКАЯ ТРАСЯНКА»:
ТОНУЧЫ Ў СЕНЕ,
ХАПАЕСЬСЯ ЗА САЛОМІНКУ.
З Парыжу пераносімся ў Лацінскую Амерыку, дзе Хадановіча (ці ўсё ж лірычнага героя?) прынялі не дужа гасцінна:
ЛАЦІНААМЭРЫКАНЦЫ
ЯКРАЗ ПАЧЫНАЛІ МЯНЕ БІЦЬ,
АЛЕ, УБАЧЫЎШЫ ЯГО,
РАЗЬБЕГЛІСЯ.
Што ні кажы, а заінтрыгаваць аўтар можа. Пра далейшыя прыгоды паэта і яго нечаканага выратавальніка раім пачытаць непасрэдна ў кнізе, а пакуль наведаем мясцовую падземку, дзе адбылася такая сцэна:
— А ВЫ ЎМЕЕЦЕ
ПАКАЗВАЦЬ ПЭРФОРМАНСЫ? —
СПЫТАЛА ЯНА ПАЭТА
У ВАГОНЕ МЭТРО
НА СТАНЦЫІ «ШАЎКОВЫ ШЛЯХ».
— ЯШЧЭ Б! — АДКАЗАЎ ЁН. —
МЯНЕ НАВАТ ПАСЯЛІЛІ КАЛЯ ЦЫРКУ,
У БЫЛЫМ ІНТЭРНАЦЕ ДЛЯ ЦЫРКАВЫХ АРТЫСТАЎ.
ЕДЗЕМ СА МНОЙ, ПАКАЖУ!
— НЕ,
ВЫ ЛЕПШ ПЭРФОРМАНС ПАКАЖЫЦЕ.
ЁН ПАКАЗАЎ.
ЯНА ДОЎГА Й ГУЧНА ПЛЯСКАЛА
ЯМУ ПА ТВАРЫ.
Аднак на гэтым гісторыя не скончылася. Пакінуўшы інтрыгу, садзімся ў цягнік Чыкага — Токіё. Як гэта магчыма? Патлумачыць сам аўтар:
СЁНЬНЯ Я ДАБІРАЎСЯ
З ЧЫКАГА Ў ТОКІЁ НА ЦЯГНІКУ,
БО КАЛІ САМАЛЁТ ЛЯЦІЦЬ 13 ГАДЗІНАЎ,
ГЭТА ЎЖО ЦЯГНІК.
Мы дайшлі да таго месца, калі паўстае другая праблема напісання рэцэнзій на выданні Хадановіча: цікавых вершаў там значна болей, чым можа змясціцца ў адным артыкуле. Таму мы прапусцім лірычныя замалёўкі пра Балтыку, эратычныя прыгоды ў ЗША, паэтычную вечарыну без вершаў, візіт у Музей фаласаў, пераклады з акордамі і яшчэ шмат чаго іншага, што варта адшукаць у кнізе. Адзначым толькі, што зборнік, як і любая вандроўка, заканчваецца вяртаннем дамоў.
«Падарожжа тралейбусам 38» — нізка мінскіх вершаў, дзе можна разам з аўтарам праехаць па маршруце ДС «Сухарава-5» — ДС «Славінскага». Між іншым, у Парыжы і праўда такой раскошы няма, бо тралейбусы там не ходзяць. Пасля паэтычных вандровак у далёкія краіны ўсё тут падаецца такім родным і знаёмым, што міжвольна адчуваеш настальгію (нават калі нікуды і не з’язджаў). Падаецца, што многія з гэтых вершаў пісаліся восенню, бо яна тут не толькі ўзгадваецца, але і вызначае агульны настрой. Але ж напрыканцы — калядны твор з аптымістычным фіналам.
НА ПАКЛОН ВЫКЛІКАЮЦЬ МЯДЗЬВЕДЗЯ З КАЗОЮ.
ДЗЕТКІ ЎПЛЯТАЮЦЬ ЛАСУНКІ. ВЯЖА ВУСНЫ ХУРМА.
ГЛЕДАЧЫ СПАХАПІЛІСЯ, КЛІЧУЦЬ І СЬМЕРЦЬ З КАСОЮ,
А СЬМЕРЦІ НЯМА.
Школа травы
Крыніца: livelib.ru
У 2019 годзе пабачыў свет зборнік, які складаецца з 55 вершаў, а таксама — на правах эпіграфаў да кожнага раздзела — перакладаў важных для аўтара твораў. Паводле слоў паэта, ствараліся яны рознымі порцыямі цягам трох гадоў і падаваліся часам гуллівымі, часам іранічнымі. Але калі ён пачаў іх збіраць ды размяркоўваць па раздзелах, павеяла нечаканай трывогай. «Такіх сур’ёзных кніжак я яшчэ не пісаў», — рэзюмаваў сваю працу Хадановіч.
Знаёмства з кнігай пачнем з вандроўкі ў дзяцінства, а арыенціры ў прасторы і часе падкажа сам паэт:
Неба плыве з Міхалішак у Хойнікі.
Ластаўкі з небам гуляюць у хованкі.
І яшчэ:
Крапіва кусае за лыткі.
Сон — глыбокі, і Сож — не плыткі.
Ты суседцы: «Пайшлі ў траву».
А яна: «Не дуры галаву».
Абрыкосы падаюць з неба.
Усё на свеце ідзе як трэба.
— Адчапіся!
— Чаму?
— Таму...
Два па дваццаць гадоў таму.
Склаўшы пазл, атрымліваем Чачэршчыну першай паловы 80-х, дзе юнак Хадановіч праводзіў свае летнія вакацыі. Цёплыя, рамантычныя (а часта і эратычныя) замалёкі спалучаюцца тут з роздумам пра няўмольны бег часу. Лірычны герой гэтых твораў — дзіцёнак з амаль што 50-гадовым досведам, які востра адчувае жыццё і адначасова думае пра смерць.
Прызначыш мне стрэлку ў пясочным гадзінніку — і
схаваныя колісь за шклом адкапаем сакрэты.
Пясочніца часу захлюпае ў два ручаі:
адзін пацячэ на той бераг, а іншы — на гэты.
...
Ты ў маміных кліпсах, трыпутнік да локця прыліп.
І я, трохгадовы палоннік вачэй тваіх хітрых,
адкрыў: канца свету не будзе — не выбух, а кліп,
і цітры ў паветры, і крочым да зораў па цітрах.
Апроч зорнага шпацыру, сустракаюцца і менш аптымістычныя варыянты таго, «што будзе пасля»:
Сёння плавалі ў Нідзе.
Заўтра ў нідзе.
Адначасова гарэзлівая і філасофская, нізка дзіцячых вершаў выклікае нечаканыя флэшбэкі ў мінулае і правакуе на роздумы. А часам і на ўсмешку:
Першакласнік разбіў мапед,
Але смерць пайшла на абед.
Летнія дачарнобыльскія вакацыі скончыліся ў 1986-м, аднак развагі пра непазбежную будучыню сустракаюцца і ў далейшых, «дарослых» раздзелах. Вось зусім ужо сталы герой ідзе па горадзе, думае пра дэдлайны і спадзяецца, што студэнты не пазнаюць яго зарослы шчэццю твар.
Думкі — звышгукавое,
глупанямое кіно.
Добра, што без канвою,
а дэдлайны — лайно.
Фільм завершыцца файна,
бо ў канцы хэпі-верш.
І да свайго дэдлайну
ты яшчэ пажывеш.
Цікава, што адзін з тэкстаў, які паэт лічыць адным з найлепшых, яму прысніўся. Прачнуўшыся, ён пабег да стала і пачаў прыгадваць па слове, параўноўваючы кожнае з адчуваннямі. Вось так і намацаў верш:
Пацягнуўшы за шпільку, выцягваеш вецер у косах,
цёплы травень, начныя купанні і мокры ручнік,
салаўіную песню ўвушшу і маланку ў нябёсах,
твой заплечнік, што з ёй разам знік, і квіток на цягнік.
Вы ж не забылі, што гэтыя радкі піша сонны паэт (магчыма, у майтках і з выразнымі адбіткамі падушкі на твары)? Калі трымаць такую пікантную інфармацыю ў галаве, то метафары атрымліваюцца яшчэ больш сакавітымі:
Пацягнуўшы за дым, маеш восень і вогнішча з хорам,
дагарэлае лісце і клёкат, і згублены клёк.
За аскепак бурштыну — апошні світанак над морам.
За крыло матылька не цягні, там адно матылёк.
Традыцыйна для Андрэя Хадановіча кніга заканчваецца калядна-навагоднімі творамі. А мы скончым пытаннем: чаму ж зборнік названы «Школа травы»? І што ўвогуле значыць гэта метафара? Падаецца, тут варта захаваць інтрыгу, каб не пазбаўляць чытача асалоды самастойнага дэшыфравання аўтарскіх вобразаў. Балазе абодва выданні знаходзяцца ў вольным доступе:
Юрась Гарэлка, budzma.org
