“Слухайце, файная кніжка атрымалася!” – гэта малады прагрэсіўны пісьменнік засвоіў мой “No Style”. – “Тэлефаную калегу, кажу: “Пачытай! Гэта пра нас!” А той: “Не хачу. Бо – на расейскай…”
Я маўчу: што тут скажаш? Падваенне асобы – не пра Мінск/Менск, а пра дэманстратыўны выбар культурнай прапіскі. Пра горкі смак маральнай перавагі напалам з пачуццём адвечнай пакрыўджанасці. Свядома абраны статус культурнай меншасці прызначае сваіх носьбітаў існаваць у фармаце перманентнай нязгоды з расейскамоўным кантэкстам. І спрабаваць яго змяніць пашырэннем сваёй прысутнасці.
Асабістага рэсурсу тут відавочна не стае. Таму ў клуб роднай мовы запрашаюць замежных гульцоў: Сяргея Жадана і Джэймса Джойса, Льюіса Кэрала з Кенам Кізі, Балеслава Пруса ды Конан-Дойла. Але самае цікавае – перафарбоўваць у правільны колер суайчыннікаў.
Здаецца, першым быў адраджэнскі канцэптуаліст Артур Клінаў: ягоную “Малую падарожную кніжку па Горадзе Сонца” даводзіў да прыймальнай якасьці беларускамоўнасці добры хаўрус зорных рэдактараў ды перакладчыкаў. “Супольны праект “Клінаў – літаратар” – жартавалі дасведчаныя.
Багемная нацыянал-партызанка ўзору 1990-х прабівалася ў лепшае заўтра брыгадай. Сваіх не кідалі. Нягеглых падцягвалі, недадуманае дапісвалі, недаробленае дараблялі. Стваралі агульнае поле сэнсаў – міфалогію новай культуры.
Крызіс адраджэнска-партызанскай легенды падмяніў гісторыі агульнай справы сцэнарамі асабістага прасоўвання. Партызанка разляцелася па прэзентацыях ды фуршэтах. Замест барацьбітаў прыйшлі самарэкламшчыкі, абазнаныя ў медыя-стратэгіях ды тэхналогіях хуткіх продажаў.
Перафарбоўку другога ўзроўню – беларускамоўны цюнінг “маднявага” менскага хіпсцера – лепш за ўсіх засвоіў Віктар Марціновіч, зрабіўшы з шматмоўя сапраўдны поп-атракцыён: адны шукаюць яго на расейскай, другія – шануюць на беларускай, трэція чакаюць, на якой мове ён напіша новы раман. Але варта параўнаць расейскую тэкстоўку Марціновіча з беларускім рэміксам ад ягонага сталага перакладчыка Віталя Рыжкова, каб зразумець, хто тут насамрэч адказны за стыль і драйв.
Трэці ўзровень – серыйны прадукт. Вылучэнне пару год таму на прэмію “Дэбют” бадзёрага цыклу рэпартажаў “Рома едзе”. З нечаканым для журы адкрыццем, што аўтар (нібыта) беларускамоўнага твору Рома Сьвечнікаў… ані слоўка не можа па-беларуску. Чувака проста рабілі “правільна”. Згодна з попытам. Але трошкі пралічыліся.
Найноўшы кейс – выданне збору твораў Святланы Алексіевіч на беларускай – спалучае ўсе тры падыходы пад агульнай шыльдай “далучэнне набелісткі да нашае справы”.
Уражвае рэжысура падзеі: патрыятычны легалайз сусветна вядомай аўтаркі адбываецца праз пераклад (ледзь не напісаў “пераказ”) яе тэкстаў легітымнымі героямі беларушчыны – Валянцінам Акудовічам, Сяргеем Дубаўцом, Андрэем Хадановічам, Уладзімерам Арловым, Барысам Пятровічам.
Яны файныя. Яна набелістка. Узорны мікс.
Спрацоўвае не смак зместу (наўрад ці хто чакае ад “беларускай” Алексіевіч чагосці прынцыпова новага) і не якасць арыгінальнага тэксту (які папраўляць смешна, а пагаршаць бессэнсоўна), а шарм прысутных. Магія імёнаў ды ціск аўтарытэтаў. Эфект супольнай фоткі “на памяць” – з распаўсюдам абмежаваным накладам. Эксклюзіў. Бачыш, яшчэ і ў драўляным боксе.
Вабіць вока суцэльная дэкаратыўнасць праекту. Раней так гуляўся прадусар Сяргей Будкін: па ягонай замове калісьці той Хадановіч пераклаў між іншым й песеньку маскоўскага “Мумій Троля”. Лагуценка старанна адспяваў па-беларуску. І што? І нічога. Усё засталося як было. Бо атрымаўся не крок, а жэст.
Цяпер маем тое самае: публічны рытуал узаемнай лаяльнасці. Алексіевіч не супраць беларускай версіі сваіх кніжак. Беларускамоўныя інтэлектуалы не супраць расейскамоўнай набелісткі. І нават агучаць яе для свядомых. І што? І ўсё.
Мы незаўважна – але неадваротна – сыходзім у сітуацыю сімвалічнага спажывання культурных тэкстаў. Калі спрацоўвае не якасць, а статус. Не “прага праўды”, а пазначэнне пазіцыі. Згода аўтара на сваю ўмоўную “беларусізацыю” – і здольнасць выдаўца выставіць яе на продаж. Плюс жаданне масоўкі далучыцца да гэтага шоў.
І тут можна колькі заўгодна сцвярджаць, што беларускасць – не лінгвістычная прыналежнасць, а спосаб мыслення і стан свядомасці. Што смешна ўкладацца ў пераклады з рускай, калі адукацыя і ТБ скрозь расейскамоўныя, а маскоўскія выданні Алексіевіч – у кожнай краме.
Што, зрэшты, чытаць на расейскай – нармальна. Як і на украінскай. Польскай. Ці ангельскай.
Але гэта ўсё – не пра спадарыню Святлану і яе гераічных выдаўцоў. Гэта пра траўматычную самадастатковасць і сімвалічны кайф.
Ахвяраваў рубель на бел-чырвона-белае пяцікніжжа – і хадзі шчаслівы. Нобель наш. Дакладна. Мы ж праплацілі.
Максім Жбанкоў
