“Крым — наш!” Такім рэфрэнам суправаджаецца расійская анексія Крыма сёння. У суседняй краіне свята вераць, што Крым ёсць адвечнай расійскай тэрыторый, наіўна забываючыся, што татары тут аселі настала ажно ў XIII стагоддзі. Нашыя продкі з цікаўнасцю назіралі за жыццём непадобнай да іх дзяржавы — Крымскага ханства — і пакідалі пра гэта свае сведчанні…

Прыкладна ў сярэдзіне XVI ст. з-пад рукі сакратара вялікакняскай канцылярыі Венцлава Мікалаевіча выйшаў рукапіс пад інтрыгоўнай назвай “Аб норавах татар, літвінаў і маскавітаў”. Аўтар схаваўся пад загадкавым псеўданімам Міхалон Літвін, праз што навукоўцы не адно дзесяцігоддзе біліся над высвятленнем аўтарскай асобы. Доўгі час у Міхалону Літвіну бачылі праваслаўнага беларускага шляхціча Міхайлу Тышкевіча, які быў паслом у Крымскае ханства ў 1538 г. Але ўрэшце навукоўцам удалося супаставіць гэтую загадкавую асобу з літоўскім шляхцічам Венцлавам Мікалаевічам родам з Мейшаголы. Яго бліскучы трактат не быў апублікаваны пры жыцці аўтара і шчасліва захаваўся дзякуючы швейцарскім выдаўцам пачатку XVII ст.

Міхалон Літвін нездарма ўзяўся за напісанне твора аб “норавах” свайго і суседніх народаў. Яго змест выкрывае актыўную грамадскую пазіцыю вялікакняскага сакратара, у якога балела душа за лёс Айчыны і які спяшаўся падзяліцца ўласным бачаннем таго, што адбывалася ў яго краіне. Для яго Літва, слаўная сваім велічным мінулым, знаходзілася ў глыбокім крызісе, які выяўляўся не толькі на фоне вялікай палітыкі, але і ў маральна-духоўным вымярэнні. Для адлюстравання рэцэптаў выхаду з крызіснага стану Міхалон абраў трохі дзіўнаваты як на сённяшняе мысленне шлях, шукаючы грамадскія і маральныя ідэалы для Вялікага Княства Літоўскага ў такіх “варварскіх” краінах-суседзях, як Крымскае ханства і Маскоўскае княства. Здавалася, што яны маглі запрапанаваць уключаным у арэал высокай еўрапейскай цывілізацыі продкам беларусаў, літоўцаў ды ўкраінцаў? Аднак такім быў адзін з улюбёных метадаў пераконвання чытача ў эпоху Рэнесансу — правесці канфрантацыю рэчаіснасці з уяўнымі ідэаламі, каб вычленіць праблемы і паказаць узоры для пераймання.

Сёння асаблівую цікавасць выклікае апісанне звычаяў татарскага народа ў Крыме, зробленае нашым продкам амаль пяцьсот гадоў таму. Чужыя па веравызнанні і мове, іншых этнічных прыкметах і паводзінах у звычайным жыцці, крымскія татары выклікалі захапленне Міхалона. І гэта не сляпое пакланенне магутнай вайсковай сіле, якую мела Крымскае ханства, б’ючыся па чарзе то з Вільняй, то з Масквой. Венцлаў Мікалаевіч на ўласныя вочы бачыў жыццё ў Крыме, здзейсніўшы туды пасольскае падарожжа ў 1542—1543 гг. Пэўна, сённяшнія расіяне здзівіліся б, каб даведаліся, што наш суайчыннік усяго толькі паўтысячагоддзя таму не знайшоў там ніякіх славянскіх слядоў.

Міхалон Літвін узвышае татарскія парадкі, паказваючы іх як прыклад увасаблення ідэалаў, якія мелі літвіны за Вітаўтам і якія так бяздарна страцілі ад салодкага і лянотнага жыцця ў XVI ст. Ён падкрэслівае іх простасць у быце, адсутнасць прагі да раскошы, пашану да старэйшага пакалення і дысцыплінаванасць у войску. Ён прыводзіць прыклад, што ў Крыме нават самы значны ўраднік не сядзе ў павозку з некалькімі коньмі, а будзе ехаць вярхом, як звычайны наезнік. Літвін занепакоены ўсюдыіснай карупцыяй у сваім Княстве, і тут зноў ставяцца ў прыклад татарскія суды, якія не патрабуюць платы за кожны крок і вызначаюцца справядлівасцю што да багацеяў, што да беднякоў. Сакратар вельмі непакоіцца за маральны і духоўны стан свайго грамадства, ставячы ў прыклад татар, якія не ведаюць, што такое спакуса і распуста. Нават прынятае ў мусульманскіх краінах шматжонства знаходзіць апраўданне ў Міхалона — такім чынам захоўваецца сямейная вернасць і няма здрадаў. Аўтар трактата вельмі кансерватыўна ставіцца да ролі жанчыны ў сям’і і грамадстве, якая ў ВКЛ у XVI стагоддзі мела даволі высокі сацыяльны статус. Ён хваліць татар і маскавітаў за тое, што яны “не даюць жанчынам ніякай волі”. Зразумела, нашага продка захапляў і вайсковы лад жыцця крымскага татарына, бо ідэал сярэднявечнага рыцара, які здабывае сабе славу ў баях, у часы пакрысе Міхалона адыходзіў у нябыт. Літоўская і беларуская шляхта ўсё менш думала пра ваенную здабычу. а больш пра спакойнае жыццё ў сваіх маёнтках. Венцлава Мікалаевіча трывожыў такі стан грамадскай спячкі і ляноты, пры якім літвіны не здолеюць своечасова ўзяць зброю ў рукі, каб абараніць сваю Айчыну. Ён пісаў, як татарын смяецца, калі бярэ ў палон спячага пасля бурлівых застолляў літвіна — маўляў, “ты спіш, а я працую”. У той жа час Літвін непахісна верыў у першынства свайго народа і расказваў, што як толькі літвіны становяцца ў войска і ўступаюць у бой, перад імі разбягаюцца і татары, і маскавіты.

Важна, што Міхалон Літвін як сапраўдны “чалавек Рэнесансу” заклікаў вучыцца не проста ў сваіх суседзяў, але і ў ворагаў, якія не раз непакоілі сваімі ўдарамі і набегамі землі Украіны і Беларусі. Прысутнасць такой цвярозай і крытычнай рэфлексіі азначала, што яшчэ не ўсё так кепска са станам грамадства ў Літве. Іншая праблема, ці быў голас мысляра пачуты ўладамі і самім грамадствам. Нават сёння варта звяртацца да такіх далёкіх сведчанняў, каб зразумець, як можна шукаць карані праблем і выйсце са складанай сітуацыі, а ў дадзеным выпадку жыва ўявіць сабе, чый быў Крым паўтысячагоддзя таму.

Андрэй Янушкевіч