У межах кампаніі “Будзьма беларусамі!” адбылася прэзентацыя манаграфіі Ксеніі Шталенковай па дызайне папяровых грошай.
18 снежня ў Літаратурным музеі Максіма Багдановіча прайшла адкрытая дыскусія “Грошы як культурны артэфакт: месца дызайну ў гісторыі”, падчас якой была прэзентавана манаграфія Ксеніі Шталенковай “Грошы і ідэалогія: эвалюцыя беларускасці цягам 100 гадоў”. Імпрэза сабрала гісторыкаў, нумізматаў, дызайнераў, мастакоў, банкаўскіх працаўнікоў і іншых гасцей, зацікаўленых у прадмеце даследавання.
Манаграфія Ксеніі Шталенковай “Грошы і ідэалогія: эвалюцыя беларускасці цягам 100 гадоў” выдадзена ў 2018 годзе ў новай кніжнай серыі Еўрапейскага гуманітарнага ўніверсітэта “Opus Primum: Працы маладых даследчыкаў ЕГУ”. Манаграфія прадстаўляе даследаванне візуальнага дызайну папяровых грошай, якія цыркулявалі на беларускіх тэрыторыях у 1917-2016 гг. Мэтай даследавання з’яўляецца спроба канцэптуалізаваць з дапамогай аналізу нацыянальных наратываў, выкарыстаных у дызайне банкнот, камунікатыўны патэнцыял грошай адлюстраваць ідэю беларускасці за апошнія 100 гадоў. Сярод асноўных пытанняў, якія разглядае аўтарка, можна адзначыць наступныя: хто вызначае нацыянальныя наратывы, адлюстраванныя ў дызайне папяровых грошай? Як розныя выпускі грошай рэпрэзентуюць Беларусь? Якія нацыянальныя наратывы аказваюцца больш эфектыўнымі ў дызайне папяровых грошай? У кнізе прадстаўлены параўнальны аналіз беларускіх рублёў з грашыма Літвы, Украіны, Польшчы і Расіі. Манаграфія заснаваная на магістарскім даследаванні, абароненым у 2017 годзе, таксама ў кнігу ўвайшлі тэзісы, якія аўтарка распрацоўвае ў межах свайго навучання ў дактарантуры ЕГУ. Рэдактарка кнігі – навуковы кіраўнік Ксеніі Шталенковай у магістратуры і дактарантуры, прафесарка Акадэмічнага дэпартамента сацыяльных навук ЕГУ Альміра Рыфаўна Усманава.
Адкрытая дыскусія “Грошы як культурны артэфакт: месца дызайну ў гісторыі”, падчас якой у Мінску ў Літаратурным музеі Максіма Багдановіча была прадстаўлена кніга, прайшла ў надзвычай інтэнсіўным і адначасова пазітыўным фармаце. Пачынаючы гутарку, аўтарка адзначыла, што ставіла сабе задачу знайсці своеасаблівую даследчыцкую дыстанцыю ў дачыненні да грошай як прадмета даследавання, каб не памнажаць тыя меркаванні аб дызайне беларускіх рублёў, якія паспелі атрымаць замацаванне як “традыцыйныя”, а наадварот – пабачыць знаёмыя грошы новымі вачыма. Менавіта з гэтай прычыны для Ксеніі было важным параўнаць сучасныя беларускія рублі з тымі грашыма, якімі карысталіся на беларускіх тэрыторыях з 1917 года па сённяшні дзень. Такі зыходны пункт у храналогіі даследавання, па меркаванні аўтаркі, мае значэнне з тае прычыны, што менавіта 5 снежня 1917 года на І Усебеларускім З’ездзе было ўпершыню пастаўлена пытанне аб узнікненні самастойнай беларускай дзяржавы. У гэты ж час беларускія тэрыторыі былі наводненыя самымі рознымі грашыма, якія па-рознаму адлюстроўвалі ідэю беларускасці.
Запрошаны эксперт Уладзімір Уладзіміравіч Голубеў – дацэнт-laudatio праграмы “Візуальны дызайн і медыя” Еўрапейскага гуманітарнага ўніверсітэта, сябар Беларускага саюза дызайнераў і Беларускага саюза мастакоў – звярнуў увагу гасцей імпрэзы на праблематыку гістарычнага вымярэння ў даследаванні дызайну грошай і прапанаваў разгледзець ранейшыя часы, а менавіта – пералом XVIII і XIX стагоддзяў, калі “паспаліты” народ, што жыў на беларускіх тэрыторыях, страціў сваю моц і ператварыўся ў каланізаваных “тутэйшых”, за ўплыў над якімі змагалася некалькі іншых дзяржаў. Адсюль узнікае праблема ідэалагізацыі нацыянальнага наратыву і адсунутай суб’ектнасці, якая фармуе траўматычны эфект і ў сучасным дызайн-праектаванні, вынікам чаго стаўся архаічны выгляд розных выпускаў беларускіх рублёў як нацыянальнай валюты незалежнай Беларусі. Па меркаванні эксперта, у сучасным дызайне трэба адыходзіць ад шаблону “рамачкі-ў-рамачцы”, а знаходзіць больш эфектыўныя і актуальныя мастацкія сродкі, якія здолеюць вылучыць беларускія грошы з шэрагу іншых на міжнародным узроўні. У дызайне новых беларускіх рублёў узору 2009 года з’яўляюцца новыя кампазіцыйныя сродкі, але ж дызайн увесьчасна рухаецца наперад. Адным з такіх шляхоў уключыць беларускія грошы ў постмадэрнісцкі дыскурс, на думку Уладзіміра Голубева, магло б быць выкарыстанне ў візуальным дызайне грошай фрагментаў прац беларускіх мастакоў-авангардыстаў.
Госці імпрэзы ўзнялі пытанне аб балансаванні паміж традыцыяй і інавацыяй у дызайне грошай. У якасці найбольш удалых прыкладаў сучасных нацыянальных валют былі ўзгаданыя даляры ЗША і фунты стэрлінгаў Велікабрытаніі. Разам з тым, было адзначана, што гэтыя грошы з’яўляюцца міфалагізаванымі аб’ектамі, якія выкарыстоўваюць насычаныя знакавыя сістэмы. У сваю чаргу абстрактнае мастацтва, напрыклад “Чорны круг” Малевіча, як заўважыў Уладзімір Голубеў, не проста пазбаўлены, а цалкам адмаўляе ідэалагічнасць і мог бы стацца новым крокам у візуальных рэпрэзентацыях грошай. Аднак тут паўстае пытанне, што будуць утвараць сабой грошы ў будучыні і да якіх ідэй яны будуць адсылаць?
Ксенія Шталенкова прапанавала звярнуцца да тэмы віртуалізацыі грошай, у абставінах чаго вельмі складана ўхапіць значэнне матэрыяльных грошай і спрагназаваць задачы дызайну, якія будуць актуальнымі для новых форм грошай. Вяртаючыся да тэмы дызайну беларускіх грошай, аўтарка таксама выказала меркаванне аб тым, што нягледзячы на тое, што з эканамічнага пункту гледжання варта зычыць цяперашняму дызайну беларускіх рублёў паспяховага і доўгага існавання, трэба падумаць аб альтэрнатывах у рэпрэзентацыях новых сюжэтаў. Традыцыйна пасля “зайчыкаў” беларускія грошы выяўляюць архітэктурныя аб’екты, гэтыя дызайн-вырашэнні не выходзяць за геаграфічныя межы сучаснай Беларусі, што сведчыць аб неабходнасці звязаць “пачуццё” сваёй ідэнтычнасці з матэрыяльным аб’ектам, надзяліць прастору сакральным значэннем.
З іншага боку, нягледзячы на тое, што беларускія рублі крытыкаваліся за адсутнасць партрэтаў, абмежаванне колькасцю наміналаў у банкнотным шэрагу і неабходнасць “ранжыравання” па наміналах робіць гэты сродак канструявання нацыянальнага наратыву дыскутыўным, бо нехта заўжды застанецца па-за колам “абраных” асоб. Гэтая праблема найбольш яскрава дэманструецца праектам “Новые деньги” Леаніда Парфёнава, Марата Гельмана і Алены Кітаевай, дзе была абрана не палітызываная агульная тэма культурных напрамкаў, аднак выбар асобаў не дазволіў уключыць у наратыў, прадстаўлены пераважна мужчынамі і “класічна” рускімі дзеячамі, усё культурнае багацце Расіі. Разам з тым цікавымі з’яўляюцца прыклады новых выпускаў нацыянальных грошай Швецыі, Нарвегіі і Швейцарыі, дзе былі знойдзены сродкі актуалізацыі нацыянальнага наратыву праз больш абстрактную ідэю, чым “кола асобаў”, якое тым не менш прасоўвае кожную з дзяржаў на міжнародным узроўні. Так, для Швецыі гэта культура ХХ стагоддзя, якая рэпрэзентуе сучаснікаў як прадстаўнікоў розных зямель краіны, для Нарвегіі – мора, якое рухае краіну наперад, для Швейцарыі – шматгранныя навуковыя і тэхналагічныя дасягненні, вядомыя ва ўсім свеце.
Магчыма, для Беларусі таксама магла б быць знойдзеная такая “асаблівая” ідэя, якая б знайшла ўвасабленне і ў новым дызайне. У якасці альтэрнатывы ідэі рэпрэзентаваць мастацкую спадчыну, на думку Ксеніі Шталенковай, можна было б разгледзець і прыродную тэматыку, якая амаль не выкарыстоўвалася ў дызайне беларускіх грошай. Аднак прырода з’яўляецца вялікім рэсурсам і мастацкім сродкам, праз які можна паказаць пераемнасць гістарычных эпох, рэпрэзентацыі ў мастацтве і літаратуры, а таксама і міжкультурнае значэнне Беларусі.
Уладзімір Голубеў таксама адзначыў, што акрамя пошукаў актуальных сродкаў важна ствараць прастору для дыскутавання, у гэтым сэнсе выданне манаграфіі Ксеніі Шталенковай сталася добрай нагодай, каб сабраць прадстаўнікоў розных бакоў праектавання канцэпцыі нацыянальных грошай. Госці імпрэзы адзначылі інстытуцыянальныя складанасці ў працэсе праектавання грошай, а таксама пагадзіліся ў тым, што для конкурсаў новых дызайнаў беларускіх грошай можна шукаць магчымасці больш адкрытага фармату па прыкладзе іншых дзяржаў, як напрыклад у Нарвегіі, дзе ў апошнім конкурсе перамаглі адразу два праекты, што былі выкарыстаны ў дызайне новага выпуску нарвежскіх крон.
Таксама былі згаданы і памятныя манеты Нацыянальнага банку Рэспублікі Беларусь, якія стала атрымліваюць перамогі ў міжнародных конкурсах і адзначаюцца за адзінства мастацка-канцэптуальнага ўвасаблення. Напрыканцы імпрэзы ўдзельнікі дыскусіі выказалі спадзяванне, каб у хуткім часе гэта стала справядлівым і для будучых дызайнаў паўсядзённых грошай, якія асабліва цікавыя з даследчыцкага пункту гледжання праз тое, што мы карыстаемся імі кожны дзень, але амаль не глядзім на іх.
У якасці завяршэння сустрэчы аўтарка прапанавала гасцям імпрэзы паспаборнічаць у гістарычнай апытанцы, звязанай з беларускімі грашыма. Былі згаданы і ўсе героі серыі беларускіх рублёў са звярамі, і імёны аўтараў, вокладкі чыіх твораў выкарыстаны ў дызайне банкноты ў 500 беларускіх рублёў узору 2009 года, а таксама нацыянальныя валюты якіх краін выкарыстоўваліся на беларускіх тэрыторыях з 1917 па 1924 гады і шмат іншых цікавостак. Правільныя адказы ўзнагароджваліся сувенірамі ад кампаніі “Будзьма беларусамі!”, аднак аўдыторыя была настолькі адукаванай, што прысуд прызоў стаўся надта складанай і адказнай задачай.
Пасля гэтага аўтарка падзякавала гасцям за плённую і натхняльную дыскусію, а таксама падарыла папяровы асобнік сваёй манаграфіі Літаратурнаму музею Максіма Багдановіча ў знак удзячнасці за гасціннасць.
Электронная версія кнігі Ксеніі Шталенковай “Грошы і ідэалогія: эвалюцыя беларускасці цягам 100 гадоў” знаходзіцца ў свабодным доступе на веб-сайце Еўрапейскага гуманітарнага ўніверсітэта па спасылцы.
Манаграфія будзе цікавай як спецыялістам у галіне дызайну, гісторыі і візуальных даследаванняў, так і шырокай аўдыторыі.
Імпрэза ажыццёўлена пры падтрымцы грамадскай культурніцкай кампаніі “Будзьма беларусамі!” і грамадскага аб’яднання “Саюз беларускіх пісьменнікаў”.
