Кожны, хто калі-небудзь знаходзіўся ў грамадскай прасторы, сутыкаўся з абмежаваннямі, уласцівымі ёй, якія звязаныя з фізічным дызайнам, наяўнасцю ахоўнікаў і сістэмы відэаназірання, звычаямі і правіламі, якія не трэба нават агучваць. Менавіта пра мэты і спосабы здзяйснення такога кантролю над грамадскай прасторай, а таксама пра іх крытыку і пойдзе размова сёння.
Што такое “антыбомж”?
Хто, для чаго і як кантралюе грамадскія прасторы?
Для пачатку назавём асноўныя плоскасці, у якіх будзем разглядаць аспекты кантролю грамадскіх прастораў — размова пойдзе пра групы і мэты кантролю, а таксама пра сродкі, якія маюць гэтыя групы і якім чынам прымяняюць.
Пачнём з абмеркавання групаў грамадства, якія валодаюць уладным, эканамічным і сацыяльным патэнцыялам для здзяйснення кантролю над грамадскай прасторай, — гаворка пра дзяржаву, бізнес, супольнасць (НДА) і індывідуальных асобаў. Першым і адным з самых старажытных актараў у гарадской прасторы, якія ажыццяўляюць такі кантроль, з’яўляецца дзяржава ў яе разнастайных формах — няхай гэта будзе адміністрацыя горада ці раёна або нават урад усёй краіны ці рэгіёна, калі гаворка ідзе пра сталіцу. Трэба разумець, што дзяржава ў сучасных дэмакратыях і іх гібрыдах перасякаецца з грамадствам пры дапамозе механізмаў прадстаўнічай дэмакратыі — выбарах мясцовых дэпутатаў, мэра і г.д. Далей ідзе бізнес у розных яго праявах, які дзейнічае як індывідуальна, так і хаўрусам, як было на гандлёвых плошчах мінулага і сучаснасці. Супольнасці некалькіх тыпаў і іх асобныя ўдзельнікі з’яўляюцца апошнім з актараў, здольных ажыццяўляць кантроль над грамадскімі прасторамі. Варта адрозніваць тут мясцовыя супольнасці жыхароў дома, двара або раёна і экстэрытарыяльныя, арганізаваныя для прасоўвання сваіх інтарэсаў і каштоўнасцяў, такія як веласіпедныя і экалагічныя НДА.
Абмеркаваўшы асноўныя групы, што кантралююць грамадскія прасторы, давайце пяройдзем да мэтаў, якімі гэтыя групы кіруюцца: выключэнне, уключэнне, падтрыманне справядлівасці. Першая з мэтаў мае на ўвазе неабходнасць размежавання ці нават ліквідацыі нейкіх груп з прасторы, да прыкладу, гаворка можа ісці пра аўтамабілі, на хаду або прыпаркаваныя, але і пра бяздомных ці падлеткаў. Другая мэта, наадварот, мае мэту падтрымаць пэўныя групы, у нейкай ступені кампенсуючы іх уразлівасць; гаворка можа ісці пра абарону гульнявых пляцовак для дзяцей або арганізацыю безбар’ернага асяроддзя, зрэшты, гэтак жа як і забеспячэнне зручнага і хуткага перамяшчэння па горадзе на асабістым аўтатранспарце. Падтрыманне справядлівасці патрабуе пошуку ўстойлівага балансу паміж дзвюма першымі мэтамі, паколькі ўхіл у любы з бакоў пагражае наступствамі, бо, як уключаючы і падтрымліваючы, так і выключаючы і абмяжоўваючы асобныя групы грамадства, мы заўсёды рызыкуем стварыць напружанне і незадаволенасць. Больш за тое, крытэрыі дасягнення апошняй мэты лёгка могуць быць зацемненыя ўяўленнямі планавальніка ці іншай ключавой асобы пра справядлівасць, а таксама прыватнымі інтарэсамі, прычым гаворка не толькі пра дзяржаву ці гарадскую адміністрацыю, але і пра асобныя групы мясцовых жыхароў.
На завяршэнне пяройдзем да інструментаў, якімі валодаюць апісаныя вышэй групы. Важна разумець, што існуюць ключавыя аспекты кантролю ў грамадскай прасторы, — гэта кантроль наўпрост за паводзінамі чалавека ці групы ў прасторы і кантроль за самім характарам грамадскай прасторы, у тым ліку ўплыў на магчымыя паводзіны. Першы тып кантролю ў звычайным уяўленні ажыццяўляецца пры дапамозе прысутнасці і ўдзелу міліцыі, аховы і сістэм відэаназірання, аднак па сутнасці да яго адносяцца і нефармальныя правілы паводзін, якія падтрымліваюцца не наўпроставымі спосабамі, такімі як погляды ці вербальныя рэакцыі і нават не выказаныя дамоўленасці, што як заахвочваюць, так і стрымліваюць пэўныя паводзіны, нефармальныя правілы прыстойнасці, звычаі шырокай або вузкай групы.
Тэорыя “вока на вуліцу” амерыканскай урбаністкі Джэйн Джэйкабс таксама трапляе ў катэгорыю — гаворка пра ўзнікненне стыхійнага грамадскага кантролю парадку ў людных грамадскіх прасторах. Згодна з гэтай тэорыяй, такі механізм кантролю здольны часткова замясціць больш грубы міліцэйскі кантроль і быць яго неабходным элементам у выпадках, калі вокрыку або пагрозы выклікаць міліцыю будзе недастаткова, каб прадухіліць ці перапыніць правапарушэнне ў працэсе яго здзяйснення.
Другі тып кантролю менш відавочны, асабліва для неспецыяліста — і гэта не толькі планіроўка, але будаўнічыя (БНіП) і санітарныя нормы (СанПіН). Скажам, у мэтах развіцця і паляпшэння функцыянальна-прасторавай структуры горада магчымае арганізаванае і разлічанае спрашчэнне працэсу вываду памяшканняў на першых паверхах жылой забудовы з жылога ў нежылое карыстанне, асабліва ў стратэгічных месцах, напрыклад, ля станцый метро і грамадскага транспарту з паручыцельствам дзяржавы.
Таксама да гэтага метаду кантролю адносіцца вылучэнне пляцовак пад сезонны вулічны гандаль і малых кірмашоў, у Мінску гэта вырашаецца на ўзроўні гарадской і раённай адміністрацыі і ўключае ў сябе пытанні таго, якія пляцоўкі, на які час і на якіх умовах будуць выдзяляцца пад такую актыўнасць. І няясна, чаму нельга адпусціць рэгуляцыю ў гэтым пытанні і не дазволіць людзям спрабаваць гандляваць на выдзеленых участках на працягу ўсяго года, дазволіўшы попыту з боку мясцовых жыхароў вырашыць, якую прапанову і калі яны будуць атрымліваць.
Да той жа катэгорыі ненаўпроставых, “планіровачных” метадаў адносіцца і т.зв. “тэорыя пабітых вокнаў”, якая прыйшла з крыміналістыкі. Ва ўрбаністыцы яе сцісла можна сфармуляваць як здагадку, што калі за прасторай сочаць, гэта адмяняе частку антысацыяльных паводзінаў. Зрэшты, у такім выпадку ўзнікае пытанне праблемы выцяснення — ці не перацякаюць такія паводзіны ў менш дагледжаныя і менш людныя месцы? Альбо гаворка ідзе менавіта пра падаўленне інстынкту і фактычнага вандалізму і хуліганства? Пытанне да тэорыі крыміналістыкі.
Больш за тое, да такіх метадаў кантролю можна аднесці і розныя методыкі і падыходы да ўласна праектавання грамадскіх прастор і нават вулічнай мэблі, уключаючы т.зв. “нязручны” ці “варожы” дызайн. У дадзеным выпадку гаворка пра лаўкі і іншыя рашэнні, што часам называюць “антыбомж”, якія меркавана выключаюць магчымасць заснуць ці нават ляжаць на лаўцы або іншай паверхні.
Прыклады т.зв. “нязручнага”, ці “варожага”, дызайну
У заключэнне давайце абмяркуем, які з зацікаўленых бакоў і якім чынам здольны кантраляваць грамадскія прасторы. Гарадская адміністрацыя і ўрад робяць гэта праз заканадаўства, планіроўку, дазволы на мерапрыемства і актыўнасці рознага кшталту, а таксама падтрыманне правапарадку пры дапамозе міліцыі. Бізнес уплывае праз кірунак фінансавых патокаў і супрацоўніцтва з гарадской адміністрацыяй і часам нават урадам. Мясцовыя супольнасці здольныя рабіць гэта праз сваіх прадстаўнікоў у гарадской адміністрацыі і грамадскі ціск (прэса). НДА пераважна дзейнічаюць праз прэсу і мясцовыя супольнасці, а таксама кантакты з мясцовай адміністрацыяй і бізнесам. Асобныя індывіды валодаюць найменшым уладным патэнцыялам у пытанні ўплыву на грамадскія прасторы, рэалізуючы яго праз петыцыі, кантакты з НДА, прадстаўнікамі адміністрацыі, пераважна з дапамогай напісання лістоў са скаргамі і г.д.
“We don’t need no thought control”
Крытыка кантролю
Нягледзячы на тое, што грамадскім прасторам неабходны кантроль, мэты ажыццяўлення такога кантролю, а таксама інструменты для іх дасягнення могуць быць вельмі далёкія ад пажаданых. У гэтым раздзеле давайце абмяркуем асноўныя праблемныя моманты, разбіўшы іх па мэтах і сродках — якія з іх лічацца нявартымі альбо контрпрадуктыўнымі. Тыповай праблемай з групамі, якія валодаюць уладным патэнцыялам у дачыненні да змены грамадскіх прастор, з’яўляецца дысбаланс вышэйзгаданага патэнцыялу, які можа спараджаць значныя праблемы ўжо ў сілу абмежаванасці перспектывы, якую мае любая з асобных груп. Не трэба і казаць, што адбываецца ў выпадку, калі выкрытая уладай група выкарыстоўвае яе незбалансавана і толькі ў сваіх інтарэсах. У дачыненні да мэтаў ключавой з’яўляецца праблема адсутнасці дальнабачнай стратэгіі, прычым гаворка як пра гарадскую адміністрацыю, так і пра жыхароў, па сутнасці ў такой сітуацыі часта ўзнікае банальнае выцясненне “дэвіянтных” або антысацыяльных паводзінаў на тэрыторыю менш уладнай групы ці проста з-пад увагі. Як вынік папярэдняга пункта асноўнай праблемай з інструментамі з’яўляецца іх контрпрадуктыўнасць ці правядзенне такіх дзеянняў, што фактычна з’яўляюцца рэакцыяй толькі на сімптомы праблемы, але не на яе прычыны.
Цеплавая карта, атрыманая ў выніку праведзенага даследчага праекта — карты грамадскіх прастор г. Мінска (даступная тут), дэманструе адносную “пустату” запланаваных грамадскіх прастораў (на сайце goodcity.by — пласт “генплан”). Гэта сведчыць на карысць здагадкі, што для належнага развіцця грамадскай прасторы варта хутчэй знізіць кантроль над ёй, што павінна прывесці да напаўнення прасторы новымі актыўнасцямі. Варта адзначыць, што “пустата” намінальных запланаваных грамадскіх прастораў у горадзе ўспрымаецца хутчэй як норма, чым як праблема, дэвальвуючы іх каштоўнасць (нерэалізаваную!), што прыводзіць да сітуацыі, калі камерцыялізацыя або забудова часткі такой грамадскай прасторы не ўспрымаецца як страта для грамадства. У выніку менавіта пустыя ў сілу закантраляванасці грамадскія прасторы становяцца самымі ўразлівымі.
З іншага боку, важна разумець, што пры адсутнасці залішняга кантролю ператварыць пустыя і транзітныя грамадскія прасторы Мінска ў нешта каштоўнае для жыхароў параўнальна нескладана, што выдатна дэманструе праект “Ідэальны хмарачос” на вуліцы Кастрычніцкай. Немудрагелістая і параўнальна малазатратная рэч ператварыла амаль непрыдатную прастору далёкай часткі Кастрычніцкай вуліцы ў паўнавартаснае “месца”, якое дае магчымасці для баўлення часу.
“Быў, ёсць, буду”
Падагульненне
Кантроль у грамадскай прасторы быў, ёсць і будзе заўсёды, але мы не павінныя ўспрымаць яго як закон прыроды. Правілы паводзінаў у такой прасторы, а таксама мэты і метады іх рэалізацыі могуць і павінныя абмяркоўвацца, прычым не ў кулуарах, а публічна — у тым ліку на радыё і тэлебачанні, з удзелам не толькі экспертаў, але і жыхароў горада, а таксама актывістаў. Важна, каб усе бакі, якія ажыццяўляюць кантроль, хай гэта будуць міліцыянты ці праекціроўшчыкі, разумелі і трымалі ў галаве шырокія наступствы нават самых малых сваіх рашэнняў. Грамадства ж, са свайго боку, мусіць берагчы свабоду самавыяўлення ў грамадскай прасторы, у тым ліку не скочваючыся да тыраніі большасці: няма нічога больш убогага, чым грамадства, якое ахвотна гоніць са сваіх вуліц бяздомных і моладзь, больш клапоціцца пра цішыню і спакой, чым пра свабоду і справядлівасць.
Зміцер Бібікаў
