Падзеі даўно якія мінулі дзён амаль заўсёды бачацца нам напоўненымі нейкім асаблівым сэнсам. Цікава, хто сёння пагадзіўся б удзельнічаць у праекце, рэалізацыя якога разлічана на 40-60 гадоў? Але ж падобныя планы паспяхова ажыццяўляліся ў мінулыя стагоддзі! Садова-паркавы комплекс «Рэпіхава» быў закладзены ў 60-70 гадах XIX стагоддзя. Ён павінен быў дасягнуць росквіту ў сярэдзіне XX стагоддзя. Людзі, якія працавалі над стварэннем паркавай кампазіцыі, напэўна, разумелі, што не змогуць убачыць парк у той час, калі яго прыгажосць дасягне дасканаласці. Гэты падарунак павінен быў дастацца нам, пакаленню, якое жыве сёння. Ці атрымалі мы яго, ці дайшло да нас гэтае пасланне з мінулых стагоддзяў? Спрабуе разабрацца «Планента Беларусь».
Старонкі гісторыі
Першая згадка пра Рэпіхава (сёння Ляхавіцкі раён Брэсцкай вобласці) у гістарычных дакументах датуецца 1481 годам. Гэты запіс можна знайсці ў метрыцы Вялікага Княства Літоўскага, дзе «двор Рэпухаў» апісваецца як адно з уладанняў Івана Ілініча, запісаных яму «на вечнасць» жонкай Ганнай Даўгірдаўнай, якая атрымала яго ад першага мужа Юрыя Гайцэвіча. Юрый Ілініч, апошні прадстаўнік дынастыі Ілінічаў, дарэчы, уладальнік Мірскага замка, не меў жонкі і дзяцей, і большую частку жыцця правёў пры нясвіжскім двары Радзівілаў. Ён пакінуў Рэпіхава разам з астатнімі ўладаннямі Мікалаю Крыштафу Радзівілу па мянушцы Сіротка.
Радзівіл Сіротка
У 1584 годзе Н.К. Радзівіл падарыў паселішча Нясвіжскаму калегіуму езуітаў.
У 1772 годзе Рэпіхава, згодна з загадам караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага, перадаецца Антонію Тызенгаўзу, падскарбію Вялікага княства Літоўскага. У 1780 г. Рэпіхава пераходзіць дзяржаве, затым становіцца ўласнасцю роду князёў Патоцкіх, якія валодалі гэтымі землямі да 30-х гадоў XX стагоддзя.
Існуе цікавае меркаванне аб узнікненні назвы Рэпіхава. Сярод імёнаў, якія славяне давалі сваім дзецям, часта сустракаюцца імёны, звязаныя з назвамі раслін: рэпа, бурак, лапух і г.д. Пазней, многія з гэтых імёнаў сталі прозвішчамі. Напрыклад, жонку легендарнага земляроба Пяста, заснавальніка польскай дынастыі Пястаў, звалі Рэпкай. У Вялікага князя Літвы Міндоўга быў сын па імені Рэпіх. Ці не ягоная гэтая ўласнасць — Рэпіхава? У гістарычнай літаратуры шэраг даследчыкаў сцвярджаюць, што ў канцы XVIII — пачатку XIX стагоддзя ў Рэпіхаве ўпраўляючым служыў Тадэвуш Чачот, у сям’і якога (у засценку Малюшычы) нарадзіўся Ян Чачот — адзін з заснавальнікаў новай беларускай літаратуры, паэт, збіральнік фальклору, блізкі сябар Адама Міцкевіча, член тайнага студэнцкага таварыства «філаматаў», якое існавала ў Віленскім універсітэце з 1817 па 1823 гады. У Рэпіхаве прайшлі дзіцячыя гады паэта.
Ян Чачот
Ён жыў тут да паступлення ў Наваградскую дамініканскую школу.
Падчас нацыянальна-вызвольнага паўстання 1863-1864 гадоў недалёка ад Рэпіхава атрад паўстанцаў, якім кіраваў Вітольд Багуміл (Феафіл) Міладоўскі, уступіў у бой з рэгулярнымі расійскімі войскамі, кінутымі на здушэнне паўстання. Атрад паўстанцаў пацярпеў паразу і панес цяжкія страты (на месцы бітвы ўсталяваны памятны знак). Ацалелыя байцы атрада да позняй восені блукалі ў Рэпіхаўскіх лясах, а затым адышлі да Навагрудка, дзе былі канчаткова разбіты расійскімі войскамі. Міладоўскі быў схоплены і высланы ў далёкую Сібір. Далейшы яго след губляецца ў гісторыі.
1916 год. Сажалкі Рэпіхава. На беразе — нямецкія могілкі Першай сусветнай вайны, сярод крыжоў бачны вялікі праваслаўны — значыць, хавалі там не толькі нямецкіх, але і рускіх жаўненраў.
У перыяд Першай сусветнай вайны Рэпіхава знаходзілася на перадавой лініі абароны нямецкага войска. У парку быў пабудаваны жалезабетонны дзот для ружэйна-кулямётнай стральбы. Па сённяшні дзень у паўночнай частцы парку знаходзяцца 16 пахаванняў нямецкіх жаўнераў. У Другую сусветную вайну тут былі пахаваны два байцы Чырвонай Арміі («чорных капальнікаў» просім не турбавацца. У 90-е гады мінулага стагоддзі магілы ўжо былі разрабаваныя). Найбольш поўную карціну паркавай кампазіцыі і гаспадарчай інфраструктуры парку ўдалося ўзнавіць на перыяд 30-х гадоў XX стагоддзя, калі маёнтак належаў графу Баляславу Патоцкаму. Граф меў буйныя зямельныя ўладанні на тэрыторыі сучасных Ляхавіцкага, Ганцавіцкага, Баранавіцкага і Івацэвіцкага раёнаў. Асноўны прыбытак з уладанняў графа складаўся з продажу лесу, дроваў, збору ягад і грыбоў, арэнды палёў беззямельнымі сялянамі, арэнды (або продажу на пні) сенакосных угоддзяў. Меліся розныя дапаможныя промыслы, прадукцыя якіх рэалізоўвалася, у асноўным, у натуральным выглядзе. Па звестках, сабраных мясцовым краязнаўцам М.Ш.Турыянскім, некаторы час у Рэпіхаве, пры фінансавай падтрымцы графа, працавала кіназдымачная група. Здымаліся фільмы з эпізодамі з народнага жыцця (Масленіца, купальская ноч, карагоды). Для ўдзелу ў здымках запрашаліся жыхары навакольных вёсак. Ёсць меркаванне, што здымачная група магла мець дачыненне да польскай студыі «Кадр».
Пасля буйнога пройгрышу ў карты у Лос-Анджэлесе ў 1938 годзе граф вымушаны быў здаць маёнтак у арэнду тром купцам-яўрэям. Аднак запал да азартных гульняў, відаць, не пакінула графа Патоцкага, бо ў вёсцы Крывошын, размешчанай па суседстве з Рэпіхава, ён арганізаваў гасцінічны клуб-казіно (будынкі гасцінічнага комплексу, а таксама будынкі канторы, школы леснікоў, стайні захаваліся. Тут сёння размяшчаецца раённая псіханеўралагічная лякарня «Крывашын»).
Граф жыў у маёнтку Рэпіхава да верасня 1939 года. Яго жыццё трагічна абарвалася. Граф Баляслаў Патоцкі загінуў у шэрагах абаронцаў Варшавы падчас бітваў з немцамі. Графіня І.Патоцкая, якая знаходзілася ў маёнтку, была эвакуіравана англійскім самалётам і ў далейшым пражывала ў Злучаных Штатах Амерыкі.
У 1939 годзе, з прыйсцем савецкай улады, у будынках садова-паркавага комплексу была размешчана ўчастковая лякарня.
З 22 чэрвеня 1941 года бальніца рэарганізавалася ў шпіталь для байцоў Чырвонай Арміі. Ён праіснаваў да канца чэрвеня 1941 гады. 32 жаўнеры Чырвонай Арміі, якія знаходзіліся ў шпіталі, па загадзе нямецкага кіраўніцтва былі вывезены ў канцлагер на тэрыторыі Германіі. У 1942 годзе ў Рэпіхаве быў арганізаваны маёнтак, які ўзначальваў нямецкі кіраўнік. У тым жа годзе на маёнтак быў учынены напад атрада партызан. Будынкі маёнтка былі часткова спалены, а кіраўнік збіты, на наступны дзень ён пакінуў Рэпіхава. З гэтага дня па 1950 год, у якім землі садова-паркавага комплексу былі перададзены на баланс калгаса «Шлях Ільіча», маёнтак быў закінуты.
Час росквіту
На 30-я гады XX стагоддзя прыпадае росквіт парку «Рэпіхава». У гэты час догляду парку надаецца вялікае значэнне. Дваровая служба з часовымі наймітамі дасягала ў летнія і восеньскія месяцы 130 чалавек. Агульная плошча парку складала 24 гектары. Кампазіцыя парка выцягнута з поўначы на поўдзень уздоўж восі, па якой праходзіць цэнтральная алея.
Яе пачатак фармуюць два шэрагі (захаваліся часткова) белых таполяў, якія атрымалі назву за колер лісця са светла-шэрым, серабрыстым адценнем. Лістота, якая пакрывае галіны дрэў, дзякуючы свайму невялікаму памеру і дпаверхні, яккая добра адлюстроўвае святло, надзяляе сілуэты дрэў асаблівай празрыстасцю. Сонечныя прамяні, шматкроць адбіўшыся ад паверхні лісця, раздзяляюцца, пераліваюцца і мігацяць, праз што атрымліваецца адмысловы візуальны эфект — святло, толькі злёгку страціўшы сваю сілу, афарбоўвае прастору паміж дрэвамі ў мяккія, светлыя адценні. Тут няма моцных кантрастаў і глыбокіх ценяў. Усё гэта далей, у глыбіні алеі, якую працягваюць ліпы. Тут святло паступова робіцца цьмяным, цені, адкінутыя дрэвамі, становяцца больш насычанымі. Разам з тым становіцца больш выразным і насычаным вільготны пах травы, кветак.
Вонкавае святло адыходзіць і пачынае гучаць асаблівая цішыня, якая складаецца з мноства ледзь адрозных гукаў, якія хутка згасаюць у адкрытай прасторы па-за прысадай. У глыбіні прысады, праз цёмныя сілуэты ствалоў паступова з’яўляецца мігценне яскравага святла. Шэрагі дрэў абрываюцца, адкрываючы від на заходнюю і ўсходнюю часткі парку. Тут прастора фармуецца двума штучнымі сажалкамі, падзеленымі невялікім мастом. Іх берагі акрэслены мяккімі, плаўнымі абрысамі. Пасярэдзіне вадаёма, размешчанага ва ўсходняй частцы парку, узвышаецца выспа, злучаная з берагам доўгім бярвеністым мастом, аздобленым бяростай, беласць якой адлюстроўвалася ў блакіце сажалкі. Гэта быў своеасаблівы беларускі варыянт венецыянскіх відаў. Выспа, як месца спакойнай адзіноты, з’яўляецца кампазіцыйным цэнтрам гэтай часткі парка, а высаджаныя на ёй высокія елкі і бярозы ствараюць у процівагу плоскай прасторы воднай роўнядзі выразна акрэсленую вертыкаль, якую ўзмацняе пейзаж, які ляжыць за возерам. Гэта манументальны ландшафт поймы ракі Шчара, які сфармаваўся, верагодна, яшчэ ў ледніковы перыяд. Яго прастора, плоская і шырока разгорнутая да гарызонту, адначасова фармуюе мяжу паркавай зоны, пашырае яе далягляд, адводзячы погляд гледача ў бясконцую глыбіню пейзажа.
Пейзаж, які гарманічна сыходзіць як увышыню, так і ўнутр, з’яўляецца характэрнай асаблівасцю класічнага падыходу да стварэння паркавай кампазіцыі. Дамінантнае становішча выспы ўзмацняе цёмны колер елак, што растуць на ёй, яны кантрастуюць з высаджанымі побач бярозамі, што асабліва маляўніча выглядае ўвосень, калі лістота бяроз становіцца залатой.
Рэпіхава, сажалка
Вадаём у заходняй частцы парку быў аформлены ў стылі сельскага пейзажа. Тут, сярод пясчаных сцежкаў і пераплеценых, схіліўшыхся да вады галін, былі ўладкованыя купальні. Ліпавая прысада, дрэвы якой штучна састарэлыя з дапамогай прышчэпленых на ствалы шарападобных наростаў, працягваецца за сажалкамі і вядзе ў глыбіню парка.
Прайшоўшы скрозь густы цень алеі па мастку праз ручай-пратоку, наведвальнікі парка трапляюць на залітую сонцам шырокую паляну, якая, знаходзячыся ў цэнтры агульнай паркавай кампазіцыі, гучыць маляўнічым, жыццясцвярджальным «forte».
У адрозненні ад паўночнай часткі парка, аформленай у тыповым рамантычным стылі, паўднёвая частка сфармавана як пейзажна-утылітарная. Ва ўсёй паркавай кампазіцыі, якая дэманструе выразную рытмічнасць прасторавага і каляровага вырашэння, унутраная панарама цэнтральнай пляцоўкі вельмі насычаная формамі, кветкамі і ценямі. У сярэдзіне яе знаходзіўся яркі кветнік-ружоўнік, які кантрастуе са смарагдавай зелянінай газона і ценем грабавага масіва, які замыкае паўднёвую частку паляны. У траўні шэры вэлюм пуху квітнеючых грабаў, які пакрывае ствалы і галіны дрэў, падаецца фантастычным эфірам. Цёмны колер лістоты грабавога гаю, у кантрасце з яскравасцю і стракатасцю паляны, стварае настальгічна-мінорны настрой.
Асабліва ўрачыстым выглядаў усходні бок паляны. Гэты фрагмент парка шырока інкруставаны экзотамі дрэў, якія маюць дэкаратыўныя кроны (лістоўніцы, сумах аленярогі) або маляўнічую афарбоўку лісця (ліпа крымская, дуб чырвоны, клён татарскі). Аналагічны парадак прасочваецца і ў пасадцы хмызоў (японская спірэя, ружы, брызгліна). Асабліва выразны каляровы эфект ствараюць высаджаныя звычайныя і чорныя хвоі, памяранцава-чырвоныя ствалы і галіны якіх літаральна свецяцца ў промнях заходзячага сонца. Для дасягнення падобнага эфекту ўсе хвоі высаджаны ва ўсходнім абрамленні паляны, г.зн. у дыспазіцыі максімальнага дзённага і вечаровага асвятлення.
У каларыстычным рашэнні каляровай гамы паляны дамінавалі спалучэнні асноўных колераў — чырвоны і зялёны, сіні (неба) і аранжавы. Ёсць усе падставы лічыць, што ў задуме аўтара паркавай кампазіцыі асаблівае месца было адведзена беламу колеру, як адзінаму, які не ўтварае дысгармоніі з іншымі кветкамі і адначасова сімвалізуе ўрачыстасць. Гэта пацвярджаецца самой структурай насаджэнняў на маршруце для шпацыру «сядзібны дом — сад». Дынаміка квітнення і пладаноснасці высаджаных тут культур (рабінія псеўдаакацыя, спірэя, белы кізіл і інш.) забяспечвала ад вясны да глыбокай восені сталую прысутнасць белага колеру.
Аналіз геаметрычнай пабудовы паркавай планіроўкі дазваляе выказаць здагадку, што аўтар карыстаўся прынцыпам «залатога сячэння».
Далей па шляху цэнтральнай алеі размяшчаліся сядзібны дом, спартыўная пляцоўка, а за імі ўласна гаспадарчая частка з агародамі і гаспадарчымі пабудовамі.
Архітэктурныя пабудовы
Архітэктурныя пабудовы парка, за выключэннем цаглянага будынка склепа, не захаваліся.
Вось так выглядала сядзіба ў пачатку ХХ стагоддзя.
Цагляны склеп — адзінае, што засталося ад былога хараства
У свой час каля паўночнага ўваходу ў парк стаяла драўляная брама. Яна была пабудавана з дубовых бэлькаў і завяршалася двухсхільным перакрыццем. Побач стаяў высокі драўляны крыж. Перад агароджай, у цені дрэў, размяшчаліся хата і хлеў графскага фурмана. У паўночна-заходняй частцы была ўладкаваная псарня, дзе ў вальеры ўтрымліваліся сабакі паляўнічых парод. Утрыманне пародзістых паляўнічых сабак было вялікім захапленнем гаспадара сядзібы — графа Баляслава Патоцкага. Дом, у якім жылі гаспадары, быў размешчаны на поўдзень ад цэнтральнай паляны. Яго памер быў прыблізна 12×30 метраў. Першы паверх прызначаўся для гасцёў ды служкаў. Тут знаходзіліся гасцёўня, бібліятэка, банкетная зала, вялікая кухня, пакоі, у якіх жылі графскі кухар і паляўнічы.
Былі невялікія памяшканні для служкаў і адмысловая кухня для сабакаў. На другім паверсе, як ні дзіўна, размяшчаўся сховішча аўса і іншага корму для коней, а таксама розная гаспадарчая маёмасць. У мансардзе размяшчаліся 3 пакоі, у якіх жылі граф, графіня і служка. Перад домам была наладжана адмысловая сцежка для прафілактычнага разгону коней. Побач з графскім памяшканнем знаходзіўся двухпавярховы флігель з гаражом для легкавога аўтамабіля. Амаль у цэнтры паляны быў уладкованы вальер, у якім жыў мядзведзь. У парку захаваліся рэшткі пляцоўкі для гульні ў гольф.
У паўднёвай частцы парка размяшчаўся агарод, у якім вырошчваліся разнастайныя культуры. Тут быў парнік, аранжарэя і невялікі домік садоўніка. На ўсходняй ускраіне парка быў высаджаны вялікі сад, які складаўся з пасадкаў яблыні, грушы, слівы і вішні.
У пасляваенныя гады ўсе будынкі (за выключэннем добра захаванага склепа) былі разабраныя (падарваныя) альбо разбурыліся.
Новыя гаспадары
У 1950 годзе зямельныя плошчы паркавага комплексу Рэпіхава былі перададзены на баланс калгаса «Шлях Ільіча». Новыя гаспадары, відаць, не бачылі ў парку ніякай каштоўнасці. У 1975–1980 гг. адбыліся істотныя страты дэндраскладу. Дзеля патрэбаў калгаса выкарчавалі ліпавыя ды грабавыя прысады. Драўніна граба выкарыстаная калгасам на дровы, ліпы — на дошкі і гонты. Пладовыя дрэвы з саду і гадавальніка, былі часткова перасаджаныя мясцовымі жыхарамі на свае падворкі, але, застаўшыся без належнага догляду, здзічэлі. У 1960-1970 гады рэшткі саду былі высечаныя ды раскарчаваныя. Паркавыя сажалкі яшчэ ў 1939 годзе былі спушчаныя, і ўся рыба з іх была вылаўлена.
Падобнае «выкарыстанне» паркавага комплексу, хутчэй за ўсё, прывяло б да яго канчатковага знішчэння. Усё перамянілася дзякуючы актыўнаму ўмяшальніцтву краязнаўцаў, настаўнікаў Крывошынскай школы. Іх зварот у дзяржаўныя органы аховы прыроды прыпыніў разбурэнне садова-паркавага комплексу. Кіраўніцтва калгаса спыніла высечку дрэваў, прапашныя працы і выпас жывёлы на тэрыторыі парку. Былі праведзены працы па добраўпарадкаванні парка, выдаленні хмызняку ўнутры цэнтральнай ліпавай алеі, зроблены ўлік усіх ліп і грабаў.
Вывучэннем прыроды паркавага комплексу ў 1960-1970 гады займаўся вядучы дэндролаг паркаў Беларусі Анатоль Федарук, спецыялісты Брэсцкага педагагічнага інстытута. У 1995 годзе парк Рэпіхава, рашэннем Ляхавіцкага раённага выканаўчага камітэта атрымаў статус помніка прыроды мясцовага значэння.
«Мілыя сцежкі»
Гісторыя паркавага комплексу Рэпіхава не выключэнне, яна хутчэй тыповая для шматлікіх гістарычных мясцін Беларусі. Перыяд станаўлення і росквіту змяняецца гадамі забыцця і разбурэння. Абыякавасць і безгаспадарлівасць дамінавалі ў нядаўні перыяд часу ў адносінах да падобных гістарычных помнікаў. Яны ўвогуле лічыліся часткай «не нашай» гісторыі. Шчыра кажучы, і сёння яшчэ можна пачуць меркаванне аб тым, што той ці іншы помнік ці вядомы чалавек адносіцца не да «нашай» гісторыі. Вось вам прыклад: у парку Рэпіхава ўсталяваны мемарыяльны знак у памяць пра Яна Чачота, надпіс на якім сцвярджае, што ён быў сябрам польскага паэта Адама Міцкевіча.
Рэпіхава, выгляд з боку парка
Тыя людзі, што прыдумлялі і рэдагавалі гэты надпіс, напэўна, не ведалі, што Міцкевіч нарадзіўся на Навагрудчыне і неаднаразова казаў пра тое, што ён — літвін, а Радзіма яго — Літва (Вялікае княства Літоўскае — старажытная назва Беларускіх земляў). Часта ў размовах з людзьмі і кіраўнікамі рознага ўзроўню мне даводзілася чуць, што і знакамітая Грушаўка, якая знаходзіцца ў Ляхавіцкім раёне, — не «наша» гісторыя...
І ўсё ж, нягледзячы на ўсе выпрабаванні, якія выпалі на яго долю, парк «Рэпіхава» жыве, цешыць вока наведвальнікам, цешыць радасцю ўзаесадзеяння з прыродай, з няскоранай прыгажосцю нашай зямлі. Не зарастаюць травой яго мілыя сцежкі. А менавіта такую назву далі мясцовыя жыхары гравійцы, якая вядзе ад вёскі Крывошын да парку Рэпіхава. Кажуць, што гэтую назву прыдумалі закаханыя хлопцы і дзяўчаты, гуляючы цёплымі летнімі вечарамі сярод прысадаў старога парка. Напэўна, гэтыя маладыя людзі на ўсё жыццё захаваюць успаміны аб тым, што перажылі каштоўныя пачуцці менавіта ў гэтым месцы. І гэты парк ужо ніколі не будзе для іх чужым...
