У канцы ХІХ стагоддзя Мінск быў невялікім горадам, з усіх бакоў акружаны лесам. Самы вялікі з іх, Камароўскі, цягнуўся з поўначы на ўсход горада. Пра што практычна не памятаюць мінчане, дык гэта пра непралазныя балоты гэтай мясцовасці, якія займалі больш за 200 га. Менавіта таму тут у 1911 годзе і адкрылі Мінскую даследчую балотную станцыю. CityDog.io расказвае гісторыю мінскіх балот.

Чаму менавіта ў Мінску

Штуршком для комплекснага вывучэння балот Беларусі стала стварэнне Заходняй экспедыцыі па асушэнні балот. Яна працягвалася 25 гадоў, з 1873 да 1898 года. Натхніўшыся поспехамі, дасягнутымі ў засваенні балотных земляў еўрапейскімі калегамі, у пачатку 20-га стагоддзя вырашылі стварыць праграму па акультурванні забалочаных тэрыторый адначасова з іх асушваннем.

Малебен у лесе перад пачаткам пракладкі асушальнага канала ў адным з паветаў Мінскай губерні Расійскай імперыі, лета 1874 г.

Першапачаткова для практычных даследаванняў абралі ўчастак на Палессі, недалёка ад чыгуначнай станцыі «Лахва». Аднак па тэхнічных прычынах — з-за складанасцей у сістэме водаадвядзення — ад гэтай тэрыторыі адмовіліся на карысць ўчастка Камароўскага балота плошчай каля 4 га.

Коні ў балотных лыжах. Здымак зрабілі ў маёнтку Сялянскага пазямельнага банка «Лахва». Фота з часопіса «Балотазнаўства» за 1911 год.

Камароўскае балота ўпершыню згадвалася яшчэ ў 1552 годзе. Гэта вялізнае непраходнае нізіннае месца ў 218 гектараў знаходзілася паміж цяперашнімі плошчамі Якуба Коласа і Бангалор.

План горада Мінска, 1910 год. На паўночным усходзе суцэльнае Камароўскае балота.

На нямецкім аэрафотаздымку бачны вялікі лясны масіў.

На карысць Камароўкі згуляў і той факт, што Мінская губерня займала 2-е месца па забалочанасці сярод усіх губерняў еўрапейскай часткі Расійскай імперыі. 20% яе тэрыторыі было занята балотамі, што спрашчала даследчую дзейнасць.

Мінская балотная станцыя стала першай навуковай установай Беларусі і першай у Расійскай імперыі навукова-даследчай установай па тэме вывучэння балот, іх асушэння і выкарыстання ў сельскагаспадарчых інтарэсах.

Першая спроба ўладкавацца

На добраўпарадкаванне станцыі з казны выдзелілі 9000 рублёў. Праца ішла дастаткова хутка, частку балота асушылі для пабудовы даследчых карпусоў.

Укладка дрэнажу на Камароўскім балоце, 1911 год.

Работы па асушцы балот у Мінску. 1911 год.

Падрыхтоўчыя работы вяліся да восені 1913-га. Вынікі навуковай дзейнасці апублікавалі ў часопісе «Балотазнаўства» і «Працах Мінскай балотнай даследчай станцыі». На старонках часопіса і «Працах» станцыі публікаваліся найвыбітныя навукоўцы таго часу.

Аднак Першая сусветная вайна перапыніла ўсе планы. Установа перастала функцыянаваць, а ў 1915-м амаль увесь персанал эвакуіравалі.

Лёс Камароўскага лесу

Паралельна з гэтым вяліся абмеркаванні не занятай станцыяй часткі Камароўскага лесу. Так, на пасяджэнні Думы 31 жніўня (13 верасня) 1917 года ўзнікла даволі вострая дыскусія наконт нарыхтоўкі дроў да зімы.

Стэнаграма абвяшчае: «Дамова з пастаўшчыком Ваньковічам не дае гарантый, што горад дровы атрымае, ды і сама дамова складзена не на карысць горада. Гучаць прапановы высекчы Камароўскі лес. Галосны доктар Хайноўскі рэзка пратэстуе: «Гэта тое самае, што ў Маскве высекчы Пятроўскі парк. Думка аб высечцы Камароўскага лесу дзікая, гэта варварства»».

Паралельна з гэтым абуралася ідэяй высечкі лесу і прэса. У «Мінскай газеце» ў 1917-м пісалі наступнае:

«Значэнне гэтага лесу для насельніцтва Мінска, асабліва для дэмакратычнай ягонай часткі, было вельмі вялікае. Камароўскі лес <...> з’яўляўся адзіным месцам, куды ў спякотныя летнія дні маглі пасля цяжкай працы пайсці з пыльнага душнага горада працоўны, рамеснік і іншыя небагатыя людзі. <...> Дзіўныя і незразумелыя былі тыя абставіны, што гарадское самакіраванне са спакойным сумленнем глядзела за знішчэннем Камароўскага лесу».

Нягледзячы на скаргі гараджан, ад Камароўскага лесу ў выніку застаўся толькі невялікі ўчастак, пераўтвораны ў парк імя Чалюскінцаў. У 1922 годзе было прынята рашэнне павялічыць асушаныя плошчы балота ў 4 разы, быў пракапаны магістральны канал і створаны ўчасткі асушальнай сеткі. Канал браў пачатак у паўночнай частцы балотнага масіву і ўпадаў у ручай Пярэспа (цяпер раён ДС «Кульман»).

У 1920-я гады працу балотнай станцыі аднавілі. Яна працягнула займацца тым жа, што і раней: ажыццяўляла метадычнае кіраўніцтва балотнай справай ва ўсёй рэспубліцы.

За два гады, з 1927-га па 1929-ы, спецыяльная экспедыцыя абследавала звыш 200 тыс. га балот рэспублікі, правяла на іх глебавыя, батанічныя і іншыя пошукі. З 1924 года станцыя працавала і над праблемамі садоўніцтва на тарфяніках. У 1927 годзе на тэрыторыі станцыі была створана Мінская балотная метэастанцыя.

Вывучэнне балот разгарнулася настолькі маштабна, што ў 1930-м на базе Мінскай балотнай станцыі арганізавалі цэлы Усесаюзны навукова-даследчы інстытут балотнай гаспадаркі.

Інфармацыйны лісток агітацыйна-асветніцкага кшталту для насельніцтва аб работах у сферы народнай гаспадаркі з адказам на пытанне: «Як і навошта вядзецца меліярацыя?» Паўднёвая частка Мінскай вобласці, 1940 г.

У выніку назіранняў і шматлікіх экспедыцый была сабрана калекцыя Музея балотазнаўства — каталагізаваныя ўзоры раслін, зрэзы глеб і торфу, гербарыі, жывыя расліны ў грунце.

   Будынак музея Мінскай балотнай станцыі.

Узор балотнай хвоі ў музеі. Фота з часопіса «Балотазнаўства» за 1911 год.

У чэрвені 1941 г. інстытут пераехаў у новы будынак. А ўжо 23 чэрвеня, на другі дзень вайны, ён быў разбураны бомбай. Вынікі даследаванняў, архіў і экспанаты былі беззваротна страчаныя, а дзейнасць інстытута перарваная.

Тым не менш падчас акупацыі Мінска даследчая станцыя працягвала функцыянаваць: засяваліся палі, вяліся назіранні за метэаўмовамі і догляд жывёлы.

Станцыя знікла ўслед за асушанымі балотамі

Пасля вайны людзям быў неабходны хлеб — і балотная станцыя зноў адрадзілася, каб даследаваць выкарыстанне балот у сельскай гаспадарцы. Беларускі навукова-даследчы балотны інстытут увайшоў у склад Акадэміі навук БССР. Даследчыя палі станцыі занялі 150 гектараў. На іх станцыя штогод атрымлівала высокія ўраджаі сельскагаспадарчых культур.

Меліярацыйныя працы.

Фота з архіву БДАКФФД.

Кармавая трава на асушаным балоце Мінскага раёна, 1956 г.

З фотаальбома «Мінск». Аўтар: Зянон Пазняк.

Асушванне балот стала праводзіцца па ўсёй рэспубліцы. У гэты ж час, пачынаючы з 1956 года, у сувязі з будаўніцтвам новых мікрараёнаў станцыя была пераўтворана ў Мінскую эксперыментальную гаспадарку (МЭХ), і яе фактычная плошча з кожным годам змяншалася.

Горад будаваўся, яго межы пашыраліся, і ў Мінску ўжо не было месца балотам. У выніку дзейнасці водазаборных свідравін у раёне вёсак Навінкі і Цна меліярацыйныя каналы былі назаўжды асушаны. У памяць аб іх захавалася назва вуліцы Меліярацыйнай.

Водгаласы балота ў пачатку 1960-х у раёне сучасных вуліц Кульман і Цнянскай.

А што зараз?

На месцы былой балотнай станцыі ў 1970-я гады Беларускі НДІ меліярацыі і воднай гаспадаркі прапанаваў стварыць міжвузаўскі спартыўны комплекс або філіял Цэнтральнага батанічнага сада Акадэміі навук БССР. Другі варыянт аказаўся пераважней.

21 красавіка 1979 года ў Савецкім раёне сталіцы адбылася ўрачыстая цырымонія закладкі дэндралагічнага парка. Але нешта пайшло не так, грошай не хапіла, і парк на 70 га адчынілі толькі ў 1992 годзе, назваўшы яго паркам Дружбы народаў.

Парк Дружбы народаў.

Тут часткова захаваліся садовыя пасадкі балотнай станцыі — абгароджаная тэрыторыя парку паміж разваротным кальцом плошчы Бангалор і скрыжаваннем з вуліцай Някрасава.

Зрэшты, і балоты ў Мінску засталіся. Так, у 2022 годзе было перададзена пад ахову балота ў паўднёвай частцы Мінска, ля скрыжавання МКАД і трасы на Брэст, у адным з «пялёсткаў» дарожнай развязкі. Гэта круглы ўчастак плошчай 1, 28 гектара. На гэтым балоце растуць рэдкія і знікаючыя віды, якія ахоўваюцца не толькі ў нашай краіне, але і ў свеце ў цэлым.