Абое нарадзіліся ў Мінску і пайшлі па навуковай сцежцы, стаўшы сусветна вядомымі навукоўцамі. Яны спрычыніліся да многіх вынаходніцтваў у мікрабіялогіі і стаялі ў адным кроку ад Нобелеўскай прэміі, атрымаць якую перашкодзіла вайна, піша «Новы Час».
Яўген і Лізавета Вольманы. Калаж «НЧ»
Лізавета і Яўген Вольманы прыехалі з Мінска ў Інстытут Пастэра ў Парыжы, дзе яны шмат гадоў працавалі разам над сумеснымі наватарскімі даследаваннямі ў галіне мікрабіялогіі, пакуль не прыйшлі нацысты.
У 1965 годзе траім французскім навукоўцам за іх наватарскія адкрыцці ў галіне генетыкі бактэрый была прысуджана Нобелеўская прэмія па медыцыне. Сярод іх быў Андрэй Львоў, які атрымаў прызнанне за свае адкрыцці таго, як пэўныя вірусы атакуюць бактэрыі, што стала прарывам, які меў вялікае значэнне як для навуковых даследаванняў, так і для медыцыны. Праца Львова працягвалася па слядах яго настаўнікаў з Інстытута Пастэра ў Парыжы, Лізаветы і Яўгена Вольманаў. Калі б гісторыя развівалася па-іншаму, цалкам магчыма, што гэтая пара стаяла б побач з ім на Нобелеўскай цырымоніі ў Стакгольме, падзяляючы гонар прэстыжнай узнагароды, піша партал ynetnews.
З Мінска ў Парыж
Яўген Вольман нарадзіўся ў 1883 годзе ў Мінску. Яго бацька Мардэхай быў лекарам, а маці Соня — матэматыкам. Калі ён быў дзіцем, сям’я пераехала ў Злучаныя Штаты і пасялілася ў Нью-Ёрку і з усіх сіл спрабавала наладзіць свой побыт. Бацька з цяжкасцю зарабляў на жыццё, працуючы лекарам у бедных кварталах, і праз некалькі гадоў памёр ад хваробы, верагодна, падхопленай ад аднаго з яго пацыентаў. Соня, якая засталася адна ў чужой краіне з двума маленькімі дзецьмі, сабрала рэчы Яўгена і яго сястры Сафіі і вярнулася з імі ў Мінск, дзе яна магла зарабляць на жыццё выкладаннем матэматыкі. Яўген быў выдатным вучнем, і пасля заканчэння сярэдняй школы яго маці, як і многія адукаваныя сям’і ў Расійскай імперыі, глыбока пагружаная ў французскую культуру, вырашыла адправіць яго вывучаць інжынерную справу ў Льежскі універсітэт у Бельгіі.
Яўген задаволіўся толькі гэтым: атрымаўшы дыплом інжынера, ён вырашыў пайсці за прыкладам свайго бацькі і ў 1909 годзе атрымаў медыцынскую адукацыю. Яго больш прыцягвалі навуковыя даследаванні, чым клінічная медыцына, і апошнія тры гады вучобы ён працаваў навуковым супрацоўнікам у бельгійскага заолага Эдуарда Ван Бенедена, вядомага сваім адкрыццём меёза — працэсу дзялення клетак, пры якім утвараюцца яйкаклеткі і народкі. Пасля заканчэння вучобы Яўген атрымаў стыпендыю для працягу навучання ў Інстытуце Пастэра ў Парыжы, які быў адным з вядучых цэнтраў біялагічных даследаванняў у свеце.
Лізавета Мікеліс таксама нарадзілася ў Мінску ў 1888 годзе, яна была адной з чатырох дзяцей у адукаванай яўрэйскай сям’і сярэдняга класа. Яе бацька быў бізнэсоўцам, які займаўся рознымі сферамі дзейнасці — ад страхавання да вырабу зубных пратэзаў. Яна была выдатніцай, і бацькі вырашылі адправіць яе ў Льеж, дзе дзяўчына хацела вывучаць фізіку. Яе маці, якая даведалася ад сваёй знаёмай Соні Вольман, што сын той таксама вучыцца ў Льежы, дала Лізавеце яго адрас, і яны там сустрэліся. «З яе лістоў таго перыяду ясна, што ў яе было шмат прыхільнікаў, і адным з іх быў Яўген.
Пасля таго як ён пераехаў у Парыж, а яна яшчэ ўасталася вучыцца ў Бельгіі, ён прасіў яе далучыцца да яго, відавочна маючы намер ажаніцца з ёй. У рэшце рэшт, яна пагадзілася, — расказвае іх унук, прафесар Фрэнсіс-Андрэ Вольман. — Абедзве сям’і не былі рэлігійнымі, але належалі да яўрэйскай абшчыны. Лізавета і Яўген ажаніліся ў 1910 годзе на яўрэйскім вяселлі — верагодна, у Германіі».
Даследчык і валанцёр
Яўген Вольман пачаў працаваць у Інстытуце Пастэра, у лабараторыі Іллі Мечнікава, вядомага расійскага навукоўца. У 1908 годзе Мечнікаву была прысуджана Нобелеўская прэмія па фізіялогіі і медыцыне (сумесна з Полам Эрліхам) за яго наватарскія даследаванні ў галіне імуналогіі, у прыватнасці за адкрыццё фагацытозу — працэсу, з дапамогай якога пэўныя клеткі імуннай сістэмы паглынаюць чужародныя агенты, такія як бактэрыі або клеткі, інфікаваныя чужароднымі захопнікамі.
Вольман працаваў з Мечнікавым над даследаваннямі бактэрый, якія раскладаюць крухмал у кішачніку жывёл, а таксама над распрацоўкай метадаў вырошчвання лабараторных жывёл для навуковых даследаванняў у стэрыльных умовах, якія не ўтрымліваюць бактэрый. Пазней ён таксама вывучаў, як пэўныя бактэрыі прадукуюць вітаміны груп А і B. Іх прафесійнае супрацоўніцтва перарасло ў вельмі цеснае сяброўства. «Мечнікавы, будучы нашмат старэйшымі, ставіліся да маіх бабулі і дзядулі амаль як да сваіх прыёмных дзяцей, — гаворыць Фрэнсіс-Андрэ Вольман. — Сем’і бавілі выхадныя разам, і мой бацька, які нарадзіўся ў 1917 годзе, праз год пасля смерці Мечнікава, быў названы ў яго гонар — Элі (Ілля) Вольман».
Калі пачалася Першая сусветная вайна, Яўген добраахвотна пайшоў служыць у армію ў якасці ваеннага медыка, нягледзячы на абмежаваны досвед у клінічнай медыцыне. Мечнікаў выступіў супраць гэтай ідэі, мяркуючы, што для Яўгена было б важней працаваць добраахвотнікам у ваеннай даследчай лабараторыі. Аднак Вольман, у якога яшчэ не было французскага грамадзянства, лічыў, што такая служба палепшыць яго статус. Спачатку ён служыў у шпіталі ў Парыжы, а затым быў накіраваны з палявымі падраздзяленнямі ў Афрыку і на Блізкі Усход. Служба падчас вайны, відаць, спрыяла прадастаўленню яму і яго сям’і французскага грамадзянства ў 1922 годзе. «Цікава адзначыць, што, калі ён перапісваўся з Лізаветай, калі яна яшчэ была ў Льежы, іх лісты былі на рускай мове, а праз некалькі гадоў, падчас вайны, ён пісаў ёй па-французску. Ён свабодна гаварыў на некалькіх мовах, а яго французская быў цудоўнай, — адзначае іх унук. — Ён таксама быў прынцыповым чалавекам і напісаў ёй пра інцыдэнт у афіцэрскім клубе ў Сенегале, у які ён умяшаўся — калі двое грамадзянскіх асоб на расавай глебе абражалі цемнаскурага афіцэра, які сядзеў непадалёк».
Пасля вайны Вольман быў прызначаны навуковым супрацоўнікам Інстытута Пастэра і працягваў займацца даследаваннямі, звязанымі са здароўем сельскагаспадарчых жывёл. У той час адным з цэнтральных аб’ектаў навуковых даследаванняў і цікавасці былі бактэрыяфагі — біялагічныя агенты, якія нацэлены на бактэрыі і знішчаюць іх. Нягледзячы на адкрыццё бактэрыцыдных уласцівасцей напрыканцы 19-га стагоддзя, яшчэ ў першыя дзесяцігоддзі 20-га стагоддзя дакладная прырода гэтых сродкаў для знішчэння бактэрый заставалася незразумелай і гэтае пытанне займала многіх мікрабіёлагаў. Сёння мы ведаем, што бактэрыяфагі — гэта вірусы, якія заражаюць і забіваюць бактэрыі.
Лізавета Вольман, якая далучылася да мужа ў Парыжы ў 1910 годзе, працягнула вучобу ва ўніверсітэце Сарбоны і ў далейшым спецыялізавалася на фізічнай хіміі. Нягледзячы на яе жаданне праводзіць даследаванні ў Інстытуце Пастэра, сацыяльныя нормы перашкаджалі яе працаўладкаванню, паколькі яна была жанчынай, а таксама жонкай даследчыка, які ўжо забяспечваў сям’ю. Ніхто не палічыў патрэбным узяць яе на пастаянную працу, аналагічную мужчынскай. Замест гэтага ёй дазволілі добраахвотна працаваць у лабараторыі хіміка Жака Дзюкло, чые даследаванні былі сканцэнтраваны на калоідах — сумесях розных матэрыялаў, якія не змешваюцца цалкам.
Адначасова яна была ўцягнутая ў працу ў лабараторыі свайго мужа. У 1912 годзе яна апублікавала сумесны артыкул з самім Мечнікавым пра метады стэрылізацыі, а ў 1915 годзе муж і жонка Вольманы апублікавалі свой першы сумесны артыкул у рамках працы Яўгена — пра стэрыльнае развядзенне жывёл і ўжыванне імі ў ежу бактэрый, якія змяшчаюцца ў малюсках. Менавіта ў гэты перыяд у іх нарадзіліся трое дзяцей — Эліс, Элі і Надзін.
Плённае супрацоўніцтва
У 1920 годзе Лізавета Вольман завяршыла сваю працу ў Дзюкло і перайшла працаваць з мужам, па-ранейшаму на грамадскіх пачатках і без аплаты. Іх унук не ўпэўнены ў дакладных прычынах гэтага пераходу. Уяўляецца верагодным, што і Яўген, і Лізавета на працягу некаторага часу жадалі гэтага, і абставіны ў рэшце рэшт супалі, спрыяючы пераменам. На працягу наступных двух дзесяцігоддзяў яны цесна супрацоўнічалі, апублікаваўшы мноства сумесных артыкулаў, хоць абодва таксама публікаваліся асобна. «Я не зусім упэўнены, як яны размеркавалі свае абавязкі, — заўважае іх унук, — але адно можна сказаць напэўна: яна была не проста тэхнікам або асістэнтам у яго лабараторыі; яна была паўнапраўным партнёрам у іх працы». Далей ён адзначае: «Аднак таксама відавочна, што ён у асноўным працаваў у лабараторыі, а яна сумяшчала свае даследчыя абавязкі з клопатам пра хатнюю гаспадарку і дзяцей».
«Усе ў лабараторыі Яўгена Вольмана прызнавалі тую важную ролю, якую там адыграла Лізавета, — цытуюць даследчыкі Жан Гаён і Рычард Бурыян словы П’ера Мерсье ў артыкуле пра мужа і жонку Вольманаў і іх унёсак у навуку. — Яна не толькі праводзіла эксперыменты і скрупулёзна аналізавала іх вынікі, але і ўдзельнічала ў планаванні эксперыментаў, выстаўляла навуковыя гіпотэзы і ўмела накіроўвала часам запальчывага мужа да канструктыўных кампрамісаў».
Як ужо згадвалася, іх праца была сканцэнтравана на бактэрыяфагах, а больш канкрэтна на з’яве лізагеніі — знішчэння або дэградацыі бактэрый. Першапачаткова, у 1920-х гадах, Вольманы выказалі здагадку, што лізагенія з’яўляецца вынікам спадчыннага фактару, які перадаецца ад бактэрыяльных клетак да іх нашчадкаў і патэнцыйна перадаецца іншым бактэрыям праз пажыўнае асяроддзе. Аднак за гады эксперыментаў іх меркаванне змянілася. Яны прадэманстравалі, сярод іншага, што часціцы бактэрыяфагаў перавышаюць памер вядомых клеткавых кампанентаў. Адначасова з дасягненнямі ў вірусалогіі і прызнаннем вірусаў як форм жыцця, адрозных ад бактэрый, яны былі аднымі з першых, хто выказаў здагадку, што лізагенія можа быць вынікам віруснай атакі на бактэрыі, што ў той час лічылася рэвалюцыйным паняццем.
У 1929 годзе муж і жонка Вольманы перапынілі свае даследаванні і адправіліся ў трохгадовую камандзіроўку ў Чылі. Затым Германія заснавала ў Чылі Інстытут біялагічных даследаванняў, і ў рамках навуковага суперніцтва паміж Германіяй і Францыяй апошняя вырашыла рушыць услед за іх прыкладам. «Інстытут Пастэра заснаваў у Сант’яга Інстытут здароўя, і Яўген Вольман быў запрошаны кіраваць яго дзейнасцю ў першыя гады, — расказвае іх унук. — Безумоўна, эканамічны фактар таксама паўплываў на гэтае рашэнне. Умовы жыцця ў Чылі былі лепшымі, чым у Францыі, дзе навукоўцы атрымлівалі не асабліва высокую зарплату. Гэтая місія дазволіла ім па вяртанні набыць кватэру ў Парыжы».
Пасля вяртання з Чылі ў 1932 годзе муж і жонка аднавілі сумесную працу, якая заставалася такой жа плённай, як і раней. У 1930-х гадах яны напісалі не менш за 18 сумесных артыкулаў, а таксама дадатковыя працы, у асноўным прысвечаныя бактэрыяфагам. «Сярод іншага, іх даследаванні тычыліся метадаў ачысткі культур ад такіх агентаў, і з дапамогай сучаснай мікраскапіі яны распрацавалі методыку выдзялення асобных бактэрый для стварэння новых культур», — тлумачыць іх унук. Гэты падыход быў перспектыўным для раскрыцця ролі бактэрыяфагаў як паразітаў, што існуюць у бактэрыяльных клетках, хаця ў рэшце рэшт яны не рэалізавалі гэты патэнцыял.
Разам да канца
У 1940 годзе, калі Германія заваявала Францыю, Яўген і Лізавета Вольманы, якім тады было 57 і 53 гады адпаведна, былі прызнанымі навукоўцамі і бачнымі дзеячамі Інстытута Пастэра. У рамках сваёй працы яны таксама настаўлялі студэнтаў-даследчыкаў, і адным з іх быў Андрэй Львоў, яўрэйскі мікрабіёлаг, які таксама працаваў у інстытуце разам са сваёй жонкай. «Мае бабуля і дзядуля прынялі Львовых гэтак жа, як Мечнікавы прынялі іх у юнацтве», — расказвае Фрэнсіс-Андрэ Вольман.
Іх старэйшая дачка Эліс ужо была лекаркай і працавала ў Тунісе. Іх сын Элі заканчваў медыцынскую адукацыю, а малодшую дачку Надзін толькі што прынялі вывучаць фізіку ў прэстыжны інстытут.
Калі нацысцкія войскі ўвайшлі ў Парыж, многія французскія ўстановы, у тым ліку большасць супрацоўнікаў Інстытута Пастэра, пераехалі на поўдзень. Аднак, калі дырэктар інстытута стаў шукаць добраахвотнікаў, якія маглі б застацца, каб перашкодзіць нацыстам захапіць або знішчыць інстытут, Яўген, яўрэй па нацыянальнасці, выступіў добраахвотнікам, спаслаўшыся на тое, што яго свабоднае валоданне нямецкай мовай было карысным, нягледзячы на велізарную асабістую рызыку. «Яго аргументам было тое, што ён гаварыў па-нямецку. Ён адправіў сваю жонку і іх маленькую дачку на поўдзень, а сам застаўся адзін, — дзеліцца сямейнай гісторыяй унук. — У дзённіку, які ён вёў у тыя дні, ён расказвае, што нямецкія афіцэры хацелі стварыць свае ўласныя лабараторыі ў Інстытуце Пастэра, але ён загадзя знайшоў свабодныя будынкі ў іншым месцы, здолеў пераканаць іх, што яны лепш падыдуць для іх лабараторных патрэб, і нават паехаў туды разам з імі, каб паказаць ім ўласнасць. Такім чынам яму ўдалося выратаваць інстытут».
Праз некалькі тыдняў многія парыжане, якія ўцяклі на поўдзень, пачалі паступова вяртацца ў акупаваны Парыж, спрабуючы працягнуць сваё жыццё, у тым ліку Лізавета і Надзін Вольман. Лізавета вярнулася да сваёй працы ў інстытуце, а Надзін прыступіла да вывучэння фізікі. Элі вырашыў завяршыць медыцынскую адукацыю ў Ліёне, на поўдні Францыі, дзе яго прынялі на стажыроўку да прафесара, які быў французскім нацыяналістам і антысемітам. Аднак яго нянавісць да нямецкіх акупантаў была яшчэ мацней, і ён дапамог Элі Вольману далучыцца да французскага Супраціву, які змагаўся з нацыстамі. Пазней прафесар быў схоплены і пакараны.
На працягу прыкладна двух гадоў сужэнцам Вольманам удавалася падтрымліваць працоўны рэжым і бачнасць нармальнага жыцця ў Інстытуце Пастэра ва ўмовах нямецкай акупацыі. Яны працягвалі даследаванні, але больш не маглі публікаваць свае працы пад сваімі імёнамі праз расавыя законы і дазволілі іншым публікаваць свае вынікі. У ліпені 1943 года Элі ўдалося прыехаць у Парыж пад чужым імем, каб прысутнічаць на вяселлі сваёй сястры і аднаго з яе аднакурснікаў. Гэта быў апошні раз, калі ён бачыў сваіх бацькоў.
У сакавіку 1943 года французская паліцыя прыйшла ў Інстытут Пастэра, каб арыштаваць Яўгена Вольмана. Кіраўніку інстытута ўдалося схаваць яго ў бальніцы інстытута і растлумачыць паліцыі, што ён быў шпіталізаваны. З таго часу Вольман цэлымі днямі знаходзіўся ў бальніцы і толькі зрэдку, па выхадных, праводзіў час з жонкай у іх кватэры. У снежні таго ж года арышты аднавіліся. Паліцыя правяла ператрус у іх кватэры, дзе Лізавета жыла разам з Надзін і яе мужам. Мужа Надзін, які не быў яўрэем, вызвалілі. Маці і дачка былі ўзятыя пад варту і змешчаныя ў парыжскую жаночую турму.
Надзін і яе муж працавалі разам з Фрэдэрыкам Жаліё-Кюры, фізікам, жанатым на дачцэ П’ера і Марыі Кюры. Жаліё-Кюры, лаўрэат Нобелеўскай прэміі па фізіцы, разам са сваёй жонкай Ірэнай актыўна ўдзельнічаў у французскім Супраціве і падчас вайны кіраваў Радыевым інстытутам, які быў заснаваны яго цешчай. Яму ўдавалася падтрымліваць добрыя працоўныя адносіны з немцамі. Дзякуючы яго сувязям і свайму замужжу Надзін была вызвалена з-пад варты. Яна не хацела расставацца з маці, але Лізавета папрасіла яе паспрабаваць звязацца з Яўгенам. Надзін дабралася да Інстытута Пастэра і стала сведкай арышту бацькі, калі яго змясцілі ў машыну «хуткай дапамогі», якая, як мяркуецца, усё яшчэ знаходзіцца ў бальніцы.
Яўген і Лізавета былі дастаўлены ў лагер для інтэрнаваных у Дрансі, недалёка ад Парыжа, і пасля гэтага на працягу многіх гадоў лёс Вольманаў заставаўся нявызначаным, пакуль не высветлілася, што іх перавозілі цягніком у Асвенцым, дзе яны, верагодна, былі забітыя ў газавых камерах адразу па прыбыцці. Паводле дакументаў, атрыманых сям’ёй, абодва знаходзіліся ў цягніку нумар 63, які адправіўся з Дрансі 17 снежня, і былі забітыя 22 снежня.
Верагодна, яны ўз’ядналіся ў лагеры і здзейснілі свой апошні шлях разам. З прыкладна дзевяці соцень чалавек, якія былі запханыя ў фургоны, выжылі менш за 25. Ніхто з іх не ведаў Яўгена і Лізавету Вольманаў.
Выбітны радавод
Прычыны арышту Яўгена і Лізаветы застаюцца няяснымі. У адрозненне ад іншых краін, нацысты не праводзілі татальную палітыку знішчэння ўсіх яўрэяў у Францыі, але патрабавалі ад мясцовай паліцыі забяспечыць квоту яўрэяў для арышту і транспарціроўкі. Вольманы працягвалі сваю працу ў інстытуце пад кіраўніцтвам нямецкага спецыяліста больш за тры гады. Той факт, што арышты праводзіла французская паліцыя, а не гестапа ці іншая нямецкая служба бяспекі, гаворыць пра тое, што прычынай іх затрымання былі не нейкія меркаваныя антынацысцкія дзеянні, а паклёп або ілжывае абвінавачанне. «У Інстытуце Пастэра таксама былі антысеміты і калабарацыяністы, але мы так і не змаглі высветліць, хто мог ім здрадзіць», — тлумачыць іх унук.
Даведаўшыся пра арышт сваіх бацькоў, Элі Вольман вярнуўся ў Парыж пад чужым імем, спадзеючыся сабраць інфармацыю пра іх лёс і дамагчыся іх вызвалення. Падчас знаходжання ў доме свайго універсітэцкага сябра-яўрэя, які служыў Супраціву сховішчам для брытанскіх пілотаў, скінутых з парашутам у Францыю, ён падзяліўся сваімі планамі аб намеры паступіць на службу лекарам у адно з падраздзяленняў «Макі», якія змагаліся з немцамі ў гарах і сельскай мясцовасці. Аднак адзін з прысутных папярэдзіў яго, што немцы плануюць хуткую атаку на гэтае падраздзяленне, і гэта заахвоціла яго далучыцца да іншага падраздзялення. Гэтая парада аказася выратавальнай, бо падраздзяленне, да якога Вольман не далучыўся, было знішчана падчас нямецкай атакі.
«Пасля вызвалення Парыжа мой бацька прыйшоў у паліцэйскае ўпраўленне, узброены пісталетам, маючы намер забіць афіцэра паліцыі, які арыштаваў яго бацькоў. Афіцэра там не аказалася, і ў рэшце рэшт мой бацька вырашыў падаць на яго ў суд, — расказвае Фрэнсіс-Андрэ Вольман. — На судзе яўрэі сведчылі, што афіцэр, па сутнасці, дапамагаў ім і нават выратаваў іх жыцці. Ён быў апраўданы і працягваў жыць сваім жыццём».
У рэшце рэшт Элі Вольман далучыўся да Андрэя Львова ў Інстытуце Пастэра, дзе працягваў працу бацькоў. Львоў выкарыстаў метад для культывавання культур з адной бактэрыі, распрацаваны Вольманамі, пацвердзіў, што бактэрыяфагі з’яўляюцца вірусамі і растлумачыў механізм, з дапамогай якога яны заражаюць бактэрыі. У 1965 годзе ён быў узнагароджаны Нобелеўскай прэміяй па фізіялогіі і медыцыне — разам з двума іншымі французскімі даследчыкамі Франсуа Жакобам і Жакам Мона.
У сваёй Нобелеўскай лекцыі Львоў неаднаразова адзначаў значную працу мужа і жонкі Вольманаў і іх унёсак у гэтую вобласць. «Я не ведаю, ці атрымалі б мае бабуля і дзядуля Нобелеўскую прэмію, калі б яны не былі забітыя ў Асвенцыме, і гэта неістотна, — заўважае Фрэнсіс-Андрэ Вольман. — Яны былі на шляху да адкрыцця, але гэта не змяншае важнасці працы Львова, які быў бліскучым навукоўцам і заслугоўваў прысуджэння прэміі без партнёраў і раней».
Элі Вольман зрабіў выдатную навуковую кар’еру, узначаліўшы наватарскія даследаванні ў галіне бактэрыяльнай генетыкі ў Інстытуце Пастэра, якія, сярод іншага, заклалі аснову для даследаванняў, што прынеслі Франсуа Жакобу Нобелеўскую прэмію. Ён памёр у 2008 годзе. Яго сын, Фрэнсіс-Андрэ Вольман, які нарадзіўся ў 1953 годзе, з’яўляецца вядомым біёлагам, які вывучае малекулярныя механізмы фотасінтэзу, і навуковым кіраўніком французскага Нацыянальнага цэнтра навуковых даследаванняў (CNRS). Іншыя ўнукі і праўнукі Лізаветы і Яўгена Вольманаў пайшлі па іх слядах, зрабіўшы кар’еру ў навуцы і медыцыне. Магчыма, нацыстам і ўдалося знішчыць саміх навукоўцаў — але не іх спадчыну.
