Мітрафан Доўнар-Запольскі — вялікі патрыёт, выбітны навуковец, асоба з трагічным, але і натхняльным жыццём. У гадавіну яго нараджэння 14 чэрвеня «Будзьма!» вырашыла успомніць дзейнасць беларускага гісторыка, этнографа, фалькларыста і аднаго з заснавальнікаў нацыянальнай гістарыяграфіі.

Падлетак-даследчык

Мітрафан Доўнар-Запольскі нарадзіўся ў сям’і службоўца ў горадзе Рэчыца і паходзіў са старажытнага шляхецкага роду XVI стагоддзя герба «Побуг». Ягонае дзяцінства прайшло ў розных гарадах Беларусі, а таму пачатковую і сярэднюю адукацыю ён атрымліваў у народным вучылішчы Рэчыцы, Мінскай гімназіі, Мазырскай прагімназіі. Неверагодна, але ўжо падлеткам Мітрафан пачаў праводзіць свае першыя краязнаўчыя даследаванні і нават зарабляў на сваім захапленні: па выніках даследаванняў пісаў нататкі і дасылаў для друку ў расійскія выданні.

герба «Побуг»

У 1885 годзе ён паступіў у Першую кіеўскую класічную мужчынскую гімназію, дзе падчас навучання паспеў апублікаваць шэсць даследчыцкіх матэрыялаў, а пасля — і ў Кіеўскі ўніверсітэт на гісторыка-філалагічны факультэт. За часамі навучання ва ўніверсітэце малады чалавек ужо адзначыўся сваёй першай манаграфіяй пра Полацкае, Тураўскае і Смаленскае княствы.

Некаторы час пасля атрымання вышэйшай адукацыі Мітрафан працаваў у Маскве: служыў у маскоўскім архіве Міністэрства юстыцыі, працаваў настаўнікам прыватнай гімназіі, стаў заснавальнікам і сакратаром археаграфічнай камісіі пры Маскоўскім археалагічным таварыстве і прыват-дацэнтам гісторыка-філалагічнага факультэта Маскоўскага ўніверсітэта.

Але далейшы перыяд жыцця зноў быў звязаны з Кіевам. Так, у самым пачатку 1900-х ён працаваў у Кіеўскім універсітэце (прыват-дацэнтам, ардынарным прафесарам, загадчыкам кафедры рускай гісторыі), абараніў магістарскую і доктарскую дысертацыі, заснаваў і стаў рэктарам першай эканамічнай адукацыйнай установы ў Расійскай імперыі — Кіеўскага камерцыйнага інстытута.

Мітрафан Доўнар-Запольскі

У 1919 годзе Мітрафан Доўнар-Запольскі стаў прафесарам Харкаўскага інстытута народнай гаспадаркі і прафесарам Харкаўскага ўніверсітэта ў 1920-м, а пазней быў прарэктарам Азербайджанскага ўніверсітэта і прафесарам Бакінскага політэхнічнага інстытута.

БНР і Версальская канферэнцыя

Мітрафан Доўнар-Запольскі выявіўся не толькі выдатным навукоўцам, але і прыхільнікам нацыянальных і грамадскіх рухаў. Яшчэ з часоў пераезда ў Кіеў ён быў удзельнікам нелегальных дэмакратычных рухаў, яго адлічылі з кіеўскай гімназіі за забароненую літаратуру, а на некаторы час нават забаранілі жыць у Кіеве. Пазней ён пачаў супрацоўнічаць з такімі беларускімі выданнямі, як «Вольная Беларусь» і «Беларускае слова». І, натуральна, падтрымліваў стварэнне новай нацыянальнай беларускай дзяржавы. Але варта адзначыць, што Доўнар-Запольскі ўвесь час пераследаваўся за «нядобранадзейнасць» або вельмі акрэсленую нацыянальную пазіцыю: спачатку расійскімі ўладамі, а пазней — савецкімі.

Асаблівую ролю Доўнар-Запольскі адыграў у станаўленні Беларускай Народнай Рэспублікі. У прыватнасці, па абвяшчэнні БНР ён узначаліў беларускую арганізацыю ва Украіне, якая займалася беларускім нацыянальным пытаннем як у самім Кіеве, так і на беларускіх тэрыторыях, далучаных да УНР. Акрамя таго, ён узначальваў Беларускую гандлёвую палату, удзельнічаў у дыпламатычнай місіі БНР ва Украіне, уваходзіў у камісію БНР па стварэнні нацыянальнага ўніверсітэта.

Вокладка другога выдання «Асновы дзяржаўнасці Беларусі»

Асаблівую ўвагу заслугоўвае брашура «Асновы дзяржаўнасці Беларусі», або так званы «Мемарыял», якую ён падрыхтаваў па просьбе ўраду БНР. Гэтая праца сцісла тлумачыла і абгрунтоўвала, чаму мусіць быць створаная незалежная беларуская дзяржава і з’яўлялася першым яе навуковым абгрунтаваннем. Брашура служыла, з аднаго боку, дапаможнікам самім прадстаўнікам БНР для ўдакладнення адзінай пазіцыі ў замежных перамовах, а з іншага — своеасаблівым тлумачэннем для прадстаўнікоў замежных урадаў (у прыватнасці, была прэзентаваная на Версальскай канферэнцыі). З гэтай мэтай «Мемарыял» быў выдадзены не толькі на беларускай, але і на рускай, нямецкай, французскай і ангельскай мовах.

Радзіма і выгнанне

У Беларусь Мітрафан Доўнар-Запольскі вярнуўся толькі ў 1925 годзе, па запрашэнні савецкага ўрада і асабіста Сцяпана Некрашэвіча, які тады ўзначальваў Інбелкульт. На радзіме ён прабыў менш чым год, але за гэты час паспеў зрабіць неймаверна вялікую работу: скончыў працу над «Гісторыяй Беларусі», падрыхтаваў да друку першы том «Беларускага архіва», узначаліў гісторыка-археалагічную камісію Інбелкульта, стаў прафесарам БДУ, займаўся пытаннем вяртання беларускіх каштоўнасцяў і дакументаў.

Царква ў Маскве, дзе знаходзіцца прах Мітрафана Доўнар-Запольскага

Менавіта праз такі імпэт, прасоўванне беларускай справы і прыхільнасць нацыянальнай ідэі Доўнар-Запольскі быў фактычна высланы камуністычнымі ўладамі па-за межы радзімы. Ягонае абранне акадэмікам Акадэміі навук СССР было заблакаванае. А фундаментальная праца «Гісторыя Беларусі», якая мела стаць першым падручнікам па гісторыі краіны, не была выдадзеная і трапіла пад забарону амаль на семдзесят гадоў. Увесь гэты час праца знаходзілася ў закрытым партыйным архіве і ўпершыню была надрукаваная толькі ў 1994 годзе. Апошнія гады жыцця Доўнар-Запольскага прайшлі ў Маскве, дзе ён памёр у 1934 годзе.

Кірыл Стаселька, budzma.org