Адкуда есць пашла трасянка беларуская
Як належыць кожнаму антычнаму герою або герою коміксаў, Зянон стаіць ля вытокаў многіх падставовых канцэптаў у жыцці кожнага беларуса. І можна верыць, што ён вернецца адтуль, дзе заходзіць сонца, і выратуе нас, або, наадварот, меркаваць, што менавіта ён – увасабленне беларускага ліха, аднак некалькі рэчаў цесна звязаныя з ім: БНФ, Курапаты і трасянка.
Існуе міф, што, як той першы чалавек, Зянон у канцы 80-х даў трасянцы яе імя, і дагэтуль безназоўнае дзіця змагло расправіць плечы і панесці сваю крыўду на свет цэлы. Само па сабе слова “трасянка” існавала і да таго, як Зянон Станіслававіч яго вымавіў, але ўжывалася ў сельскагаспадарчым значэнні – так называлі сумесь сена ды саломы, якую падсоўвалі карове замест чыстага сена, каб зэканоміць. Вядома, і малака тады асабліва не прычакаеш, але і рыкаць з голаду Рагуля не будзе. Карацей, трасянка – гэта адно з тых звёнаў, што яднаюць вечных антаганістаў – Пазняка ды Лукашэнку. Першы прамовіў аб ёй, другі прамовіў на ёй. З тых часоў трасянкай сталі называць ледзь не ўсё, што “кепска” гучыць.
Трасянка o muerte
Здараецца, бывае, што пачуе чалавек, як старэйшая кабета скажа каму: “Ня жджы міне ў госці, бо сягоння занятая”, і неабачліва запісвае яе сходу ў “трасяншчыцы”. Многія шчыра вераць, што калі скажаш “знаць”, а не “ведаць” ці “цана”, а не “кошт”, то ўхопіць цябе граматычны кадук і ўтопіць у трасянцы (с). І каб застрахавацца ад бяды, людзі – пра запас – пачалі за трасянку прымаць народную дыялектную мову, бо яна розніцца ад мовы практыкаванняў з падручніка па белмове. Адсюль – перакананне, што трасянка паходзіць з вёскі і там жыве ды квітнее.
Але насамрэч яна гараджанка і збірала “Мінск-Арэну” яшчэ ў 60-70-я гады, калі вясковыя беларускамоўныя жыхары пачалі масава прабірацца праз высокія муры буйных гарадоў. Раптоўна аказвалася, што ў горадзе проста, звыкла не пагаворыш, а трэба па-гарадскому. Тут пачынаецца гісторыя мовазмяшэння.
Неяк паступова трасянка зрабілася гэтакай страшылкай, што многія нават тлумачаць сваё нежаданне гаварыць па-беларуску тым, што баяцца, каб трасянкі не выйшла. Дайшло да таго, што нават “савецкую” літаратурную беларускую мову той-сёй называе “трасянкай”.
Але сягоння трасянка ледзь не апошні фарпост, апірышча і стоўп нашай унікальнасці. Мажліва таму, некаторыя (у тым ліку адукаваныя і інтэлігентныя) выбіраюць акурат яе для зносін у публічнай гарадской прасторы.
Так што трасянка – гэтай найперш сталічная краля, а праўдзівая / сапраўдная / настаяшчая вясковая мова – гэта беларускія дыялекты. Іх вылучаюць два: паўночна-ўсходні і паўднёва-заходні. Пераходная паласа паміж гэтымі моўнымі абшарамі – славутыя сярэднебеларускія гаворкі, якія ляжаць у аснове літаратурнай мовы. Наогул беларускія дыялекты – гэта такі чан, у якім варыцца і дае свой смак ды водар абсалютна ўсё: самыя пракаветныя і цудам захаваныя формы дзеяслова ды найпрасцейшыя словы, што сталі нормай ў мовах-суседках, а ў беларускай лічацца маргіналамі.
Дыялектнае слова не з’ела карова
Багацце і авангарднасць дыялектнай мовы выклікае амаль наркатычны прыход. Урывак з любога, пальцам ткнутага артыкула з першага-лепшага дыялектнага слоўніка можа стаць вашым топавым статусам у фэйсбуку.
What’s on your mind? “Худы, худэбза, худзіла, сухар, сухапут, бяскішкі, кацубешка, чапірадла, здохлы, глісень, схірэлы”.
“Абадранец, абдзірантус, абдзіркус, абшарпанец, ажыганец”.
“Абжорлівы, жарло, жрун, жырны, ненасыць, цёрла, мярло, трубло, комкала, покала, таптора, прорва, галадамер”.
Адразу заўважаецца, што ўсе свае таленты і хвантазію беларускі народ патраціў на вынаходніцтва слоў, каб назваць нешта кепскае / паганае / дрэннае / брыдкое.
Артыкул “шампіньён” сам сабой складаецца ў нешта сярэдняе паміж замовай і праклёнам: “Ішоў шампіньён-шлапіён, а з ім шпіён-чампіён ды пячурыца-качурыца, ды тапталі гамнянкі-гаўнянкі. Як у лесе панскія грыбы не растуць, так няхай (імя) граматычных памылак не робіць”.
Катарсіс прыходзіць, калі бачыш паралель між гэтымі, на першы погляд, занадта бязладнымі і экстравагантнымі моўнымі карцінамі ды іншымі еўрапейскімі мовамі – разумееш, што выпадковасцяў сапраўды не існуе. Падобная логіка мыслення і ў іншых народаў:
“Чалавечак, лялька, лялячка, мальчык” – анг. pupil, фр. pupille, укр. чоловічок, бел. зрэнка.
Відаць, у свежым вясковым паветры і ў Брытаніі, і ў Францыі, і ва Украіне ды Беларусі кукурузнікі распыляюць тыя самыя сродкі пашырэння моўнай свядомасці.
Уладзь Лянкевіч і Алена Пятровіч
