Проста мова – проста рэч

Яшчэ з часоў Адама ўсім рэчам і з’явам былі дадзены імёны, а мы дагэтуль корпаемся ды разводзім спрэчкі за ўсё навокал: ад самых банальных побытавых штук (чайнік ці імбрык, ручка ці асадка) да больш высакароднага: Раство, Каляды, Божае Нараджэнне, Ражджаство (апошняе, між іншага нават на афіцыйных віншаванках сёлета прайграла Раству).

І хаця самыя топавыя моўныя допісы ў сеціве – гэта тыя, дзе купка айчынных інтэрнаўтаў, як тыя сябры Французскай акадэміі, вырашае, як з гэтага дня ўся сінявокая будзе называць глейцар / шныпар / штопар / адкаркоўвач / коркацяг, усё-ткі часы неўтаймоўнага будаўніцтва светлай слоўнай будучыны мінаюць. Аднак час ад часу і дагэтуль выплываюць з мройнай бібліятэчнай дрыгвы энтузіясты з адкрыццём, што ў нас і нашай мовы няправільнае найменне і трэба выбраць іншае з дзясятка тых, што саступілі ў гістарычнай бойцы назве “беларуская мова”. Але калі сёння патэнцыйная змена саманазвы выглядае як найменей нясмешным жартам, то ад ведаў аб тым, як мы і наша мова зваліся дагэтуль, ніхто яшчэ галавой не налажыў.

Сапраўды, вось так жывеш-жывеш, а потым выяўляецца, што не было ніякага Старабеларускага княства і старабеларусоў і, адпаведна, ніякая мова так у залатыя часы Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага не называлася. А асноўным агульным імем для нашай старой мовы было слова руская / руськая – прыметнік, што, натуральна, паходзіў ад назвы краю Русь.

У знакамітым Статуце 1588 года чытаем: “А писаръ земъский маеть по-руску литерами и словы рускими вси листы, выписы и позвы писати, а не иншимъ езыкомъ и словы”.

Францыск Скарына таксама пісаў аб мове свайго перакладу: “Бивлиа греческимъ языкомъ по рускии сказуется книги”.

Лагічна з’яўляецца пытанне: дык а як яно сталася, што сёння гэтым словам называюць іншую мову. Адказ просты: не пакідайце рэчы без нагляду – яе палічаць за нічыйную і прыхопяць. Мова, якая называлася маскоўскай / маскавіцкай, а пазней расійскай, пераняла назву руская і разам з ёй – большасць лаўраў і культурных асацыяцый. І праз гэты гістарычны капрыз цяпер абазнаныя каментатары тут.бая і анлайнера часцяком заяўляюць: “Не дурыце главы, якая беларуская мова? Іскусственны язык, прыдуманы ў ХХ стагоддзі, і нават Скарына Біблію перакладаў на рускую мову, а ні на якую не беларускую”.

У той жа самы перыяд мову нашую таксама называлі простай. Назва “простая мова” часцей за ўсё фігуравала, каб адрозніць яе ад “складанай” царкоўнаславянскай, якой карысталіся ў рэлігійнай сферы, да таго ж “простая” можа значыць “свецкая”, “паспалітая”. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што, калі сённяшнія бабулькі ў ваколіцах Вільні і памежным абшары Літвы, Польшчы і Беларусі кажуць, што размаўляюць па-просту – то гэта не цемната за бабулек гаворыць, а старое найменне беларускай мовы вылазіць.

Турак беларускі

У даўнія часы сустракаліся таксама назвы і літоўская мова, і рутэнская і інш. Але наша актуальная “моўная гісторыя” пачынаецца з канца XVIII – пачатку ХІХ стагоддзя ў Расійскай імперыі, дзе нам наноў давялося шукаць сабе і сваёй мове імя. Наогул, лінгвіст Сяргей Запрудскі налічвае ў ХІХ стагоддзі ажно 12 назваў беларускай мовы. У польскамоўным асяроддзі даволі папулярна было менаваць мову крывіцкай ад імя старажытнага племені, хтосьці называў заходнерускай, славяна-літоўскай, літоўска-рускай, русінскай і зрэдчас беларускай. Але ўсе гэтыя назвы ўжываліся рандомна, бывала паралельна і перакрывалі адна адну, а дзякуючы Багушэвічу і яго камандзе у пачатку ХХ ст. канчаткова замацавалася сённяшняе найменне.

І хаця ўжо досыць даўно мы сталіся беларусамі, а мова беларускай, нашыя ранейшыя імёны даюць пра сябе знаць. Дастаткова правесці пальцам па мапе і пачытаць назвы вёсак (Літвіны, Літвакі, Літва), зірнуць у слоўнікі суседніх народаў (Только мертвый литвин не дзекнет), успомніць класіка з Літоўскай пагоняй, якая ўжо пабывала і Крывіцкай, і Літвінскай, і Багдановіч яго ведае якой яшчэ.

З такога гледзішча зусім іначай і нават трохі патрыятычна бачацца ўсе гэтыя “я табе рускім языком кажу”. І перастае дзівіць ды раздражняць, што суайчыннікі часам кідаюць старасвецкае: “Што ты як турак нярускі”. І, можа, раней хацелася запярэчыць, маўляў, сапраўды, я і ёсць нярускі, я турак “беларускі”. Але ж не скажаш, “што ты як турак небеларускі” – настолькі каструбавата, нягегла і па-чужому выглядае гэтае “маладое” слова. Таму для захавання душэўнай раўнавагі і гістарычнай справядлівасці можна проста дадаваць: “Што ты як турак нярускі (у старым значэнні)”.

Уладзь Лянкевіч і Алена Пятровіч