На сайце lyrikline.org, дзе можна не толькі пачытаць вершы паэтаў з розных краінаў, але й пачуць, як чытаюць самі аўтары, гэты тэкст Насты Манцэвіч гучыць 18 секунд. Аўтарка чытае амаль скарагаворкай, не робіць эфэктных паўзаў, не імкнецца ўразіць слухача. Як бы спяшаецца хутчэй скончыць працэс, які не прыносіць ёй такую ўжо вялікую радасць.
Яно й зразумела, мала каго з беларускіх паэтаў у свой час так “дасталі” ўсякага роду тарцюфы, як Насту з нагоды яе кніжкі “Птушкі”, – мусолячы сексуальную арыентацыю лірычнай гераіні (і традыцыйна блытаючы яе з асобай аўтаркі), паліваючы брудам за ўжыванне нецэнзурнай лексікі (якой літаратарка амаль і не ўжывала, вось толькі “папалілася” на гэтым вершы). Прычым мала хто звярнуў увагу на ўсю рэшту ў тэксце, а вось перадапошні радок – “і, *б вашу маць” – чамусь зацікавіў усіх. Зусім як з мацерным раздзелам “Серп і Молат – Карачарава” ў першым выданні паэмы “Масква-Петушкі” Ерафеева, дзе была толькі адна “прыстойная” фраза “И немедленно выпил”, а далей – суцэльная “экспрэсія”. Дык чытачы, калі верыць аўтару, чыталі толькі гэтую “экспрэсію”, прапускалі ўсю рэшту пра “выпіў”, і нават злучнік “і” прапускалі. Або, як у вершы Сяргія Жадана:
Калі ты кажаш ім – госпад,
гэты пастух слабых, ён
памятае пра вас,
ён пастух, яму
што зіма, што лета –
адзін х*й, –
яны рэагуюць толькі на х*й.
Колькі год таму, на паседжанні журы прэміі “Дэбют”, верш Насты быў уголас працытаваны вельмі-вельмі шаноўным класікам беларускай літаратуры як узор цынізму ды безгустоўнасці. Класік сказаў, што ён абураны, што ён нават, – даслоўна цытую, – “набіў бы морду аўтарцы, будзь яна мужчынам”. Я тады прапанаваў “набіць морду” мне, бо лічу якраз гэты верш найлепшым з усіх разгляданых. Класік быў раззлаваўся, але потым змяніў гнеў на літасць і біць мяне не стаў. А вось іншы прысутны ў журы вельмі-вельмі шаноўны класік белліту, які найхутчэй ніводнай кніжкі намінантаў не прачытаў, бо быў заняты іншымі, больш пільнымі справамі, уважліва паслухаў абуранага таварыша – і ў выніку нечакана для ўсіх прагаласаваў за Насту Манцэвіч.
Спачатку я думаў, што толькі ў нас такі “запаведнік” цнатлівасці. Выяўляецца, што не. На міжнародным паэтычным пленэры ў Паланзе прадстаўніца адной “братняй” культуры скардзілася арганізатарам, што паэтам яе краіны проста сорамна перакладаць гэтых “мацерных хуліганаў” з Беларусі. Меліся на ўвазе Віталь Рыжкоў і Наста Манцэвіч. (Дзеля справядлівасці, іншыя паэты з іншых краінаў з вялікай прыемнасцю і адказнасцю паставіліся да перакладання нашых аўтараў – і атрымалі добры перакладчыцкі вынік. А праз некалькі год з радасцю згадвалі гэты досвед.)
Дарэчы, пра перакладчыкаў. На ўжо згаданым паэтычным сайце побач з Наставым арыгіналам – два пераклады, на літоўскую і на ўкраінскую, прычым абедзве шаноўныя перакладчыцы аднолькава змянілі беларускі тэкст. Не, яны не выкінулі з яго крамольнае слова – яны паправілі наступнае. У аўтаркі апошні радок – слова “Шчаслівым” – пішацца з вялікай літары, хоць астатнія радкі пачынаюцца з маленькай. Перакладчыцы падышлі да справы чыста па-карэктарску і паправілі, палічыўшы памылкай друку. Але вялікая ці маленькая літара на пачатку радка – выразны сігнал. З вялікай літары пачыналі колісь свае радкі “валадары думак”, паэты і, па сумяшчальніцтве, прарокі. З вялікіх літараў і сёння пішуць дзіцячыя паэты і рок-аўтары. Вялікая літара – як удых перад паэтычнай фразай, бо зараз будзе гучней, бо зараз або “дадуць пеўня”, аблажаюцца – або прагучыць нешта вельмі істонае.
Аўтарцы сапраўды вельмі важна вымавіць гэтае слова (я маю на ўвазе “шчаслівы”). Але таксама важна не налажаць. У адрозненне ад большасці нашых патасных піітаў, Наста Манцэвіч ведае: чым важнейшыя словы, тым складаней з імі працаваць, тым мацней яны сціраюцца ад ужывання папярэднікамі. І таму яна, так бы мовіць, уціскае педаль у падлогу й дае ў суседнім радку такі стылістычы кантраст, каб ейны голас ёй не здрадзіў, зрабіўшыся падобным да нечага іншага. Напрыклад, да вершаў ужо згаданага класіка, які, здаецца, гэты намер адчуў – і ці не таму так моцна пакрыўдзіўся?
Але крыўдаваць не было на што. Наста проста занатавала тое, чаго не магла не занатаваць, надрукаваўшы нізку вершаў (настолькі маленькую, што асобнай кніжкі з гэтага не зробіш, калі не дадаць трохі прозы), а таксама жменьку празаічных урывачкаў (настолькі кароткіх, што й іх не хопіць на кніжку, калі не дадаць трохі вершаў). І цяпер чытае гэта – вельмі рэдка і, на жаль, усё радзей, – з неахвотай пагаджаючыся на выступ як неабходнае зло. Чытае, не робячы эфектных паўзаў і быццам не імкнучыся нікога ўразіць – настолькі, што аднойчы перамагла ў міжнародным слэме на ўкраінскім “Махно-фэсце” ў Гуляйполі, учыстую перайграўшы купу вядомых паэтаў-слэмераў. Мабыць, таму, што ўсе яны аж занадта хацелі ўсім спадабацца.
*
Калі ў вачох цямнее,
мне хочацца проста ўкленчыць:
“О Божа, хачу да мамы!
да таты хачу на плечы…”
каб апынуцца ў дзяцінстве,
як колісь –
хавацца ў шафе
сярод кажухоў і шапак
цукеркі цягаць з буфету
ды красці ў суседа слівы… і быць маленькім і лёгкім,
і, *б вашу маць,
Шчаслівым.
Андрэй Хадановіч
