У гэты дзень, 95 год таму, сышоў у лепшы свет грамадска-палітычны дзеяч Беларусі, фундатар сталічнага Чырвонага касцёла Эдвард Вайніловіч. Пра гэтага выбітнага чалавека ўжо вельмі многа прамоўлена і напісана, таму мы спынімся бадай што на некаторых момантах з яго жыцця, дзякуючы якім яго постаць робіцца больш блізкай і зразумелай менавіта нам, беларусам.
Эдвард Вайніловіч. Фота: wikipedia.org
Фундатар сталічнага Чырвонага касцёла нарадзіўся 13 кастрычніка 1847 года у Сляпянцы пад Мінскам. Паўстанне 1863 года сустрэў юнаком-гімназістам, які дзякуючы збегу абставін не трапіў у шэрагі паўстанцаў. Бо паўстанцкі атрад, які ён мог папоўніць, у хуткім часе быў разбіты царскімі войскамі. Таксама царскія ўлады хацелі канфіскаваць бацькоўскі маёнтак, але дапамагло заступніцтва дзядзькі Вайніловіча.
Сядзіба Ваньковічаў у Вялікай Сляпянцы — месца нараджэння Эдварда Вайніловіча, фота 2013 г. Фота: wikipedia.org
Вучыўся малады чалавек добра — скончыў Слуцкую гімназію з медалём, далей працягнуў вучобу ў сталіцы Расійскай імперыі. Затым былі яшчэ ўніверсітэты. Адным словам, Эдвард Вайніловіч атрымаў выдатную адукацыю, якая потым прыдасца яму ў жыцці. А следам за адукацыяй была яшчэ і добрая практыка ў еўрапейскіх краінах.
Эдвард Вайніловіч у студэнцкія гады. Фота: wikipedia.org
У 1888 годзе ён быў абраны віцэ-старшынёй мінскага Таварыства сельскай гаспадаркі (Minskie Towarzystwo Rolnicze). Старшынёй не мог, бо галоўную пасаду ў гэтай арганізацыі мусіў займаць расійскі чыноўнік. Менавіта ў той перыяд ён і пачаў рабіць сваю кар’еру лідара мясцовай кансерватыўнай арыстакратыі.
Таварыства было створана ў 1876 годзе і да падзей 1905–1907 гадоў заставалася ці не адзінай легальнай грамадскай арганізацыяй на тэрыторыі Беларусі, якая да ўсяго яшчэ і мала кантралявалася царскімі ўладамі. У лік сябраў арганізацыі ўваходзілі заможныя землеўласнікі з мясцовай шляхты і арыстакратыі, як правіла, каталіцкай веры. З прыкметных чальцоў можна таксама згадаць Караля Гутэн-Чапскага і Рамана Скірмунта, з якім Эдвард Вайніловіч пазней створыць палітычную партыю.
Эдвард Вайніловіч належыць да тых, хто стаяў ля вытокаў так званай «краёвай» ідэі, то-бок тутэйшай правіцы. Навукоўцы звычайна разглядаюць «краёўцаў» у рэчышчы дзейнасцi польскай грамадскасцi Беларусi i Лiтвы. Бо тыя былі адназначна людзьмі польскай культуры, але далёка не заўжды палякамі паводле этнічнага паходжання.
Сама ідэя «краёвасці» выспела з «тутэйшасцi», якую так любяць высмейваць і ў наш час. Звычайна яе паказваюць як нейкую недафармаваную нацыянальную ідэнтычнасць. Маўляў, сяляне былі такія цёмныя і забітыя, што нават выразна не маглі адказаць на, здавалася б, простыя пытанні: хто ты? да якой нацыі належыш? Але не многія з тых жартаўнікоў задаваліся пытаннем, а навошта таму селяніну наогул было пераймацца з гэтай прычыны? Ён добра разумеў, што ён не прыхадзень, яго дзяды і даўнія продкі адсюль, што яшчэ трэба? Тое самае было і ў больш прывілеяваных прадстаўнікоў грамадства, якія цудоўна разумелі сваю прыналежнасць да шляхты або арыстакратыі былога Вялiкага Княства Лiтоўскага.
Галоўная сядзіба Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі ў Мінску. Фотапаштоўка да 1917 г. (Будынак не захаваўся). Фота: wikipedia.org
Эдвард Вайніловіч, як і многія іншыя «краёўцы», да самага скону прыхільна ставіўся да беларушчыны. У адрозненне ад некаторых іншых землеўласнікаў, ён не лічыў беларускую мову хамскай. Прычына таму простая — ён рос сярод сялянскіх дзяцей, чуў гутарку іхных бацькоў, спевы жанчын, размовы мужчын.
Акрамя гэтага Эдвард Вайніловіч выразна разумеў і сваё тутэйшае паходжанне. То-бок пачуваўся на гэтай зямлі сапраўдным гаспадаром, а не нейкім там прышлым каланістам. Такую ж сімпатыю, дарэчы, да беларускай справы меў і яго малады пратэжэ Раман Скірмунт.
Уласна «краёўскі» рух з’явіўся ў 1905–1907 гадах, калі Расійскую імперыю ахапіла рэвалюцыя, якая заканамерна скончылася паразай рэвалюцыйных сілаў. Бальшавікі ды іншыя сацыялісты, якія марылі аб скасаванні царскага рэжыму і развале Расіі, апынуліся ў глыбокім падполлі, а краіну захлынула рэакцыя.
У аснове краёвай ідэалогіі ляжыць думка аб тым, што інтарэсы краю не мусяць падзяляцца на нейкія асобныя этнасы або сацыяльныя групы. У першую чаргу тое было абсалютна справядліва для сэрца былога Вялікага Княства Літоўскага — Віленшчыны, дзе шчыльна перамяшаліся між сабою тры народы, што прэтэндавалі на ягоную спадчыну: палякі, беларусы і літоўцы.
У чэрвені 1907 года ў Вільні адбыўся з’езд, на якім было абвешчана аб стварэнні Краёвай партыі Літвы і Беларусі. Ачоліў яе на першы год існавання якраз Эдвард Вайніловіч.
Паводле задумы стваральнікаў, новая палітычная арганізацыя мела ўзняць выразны правакансерватыўны сцяг у палітычным жыцці таго часу. У нацыянальным пытанні партыя імкнулася да шматэтнічнасці — то-бок нацыю «краёўцы» разумелі ў першую чаргу як палітычную катэгорыю, якая можа складацца з прадстаўнікоў розных этнасаў. Яны патрабавалі аўтаноміі для Беларусі і Літвы ў складзе Расійскай імперыі.
У сацыяльным плане «краёўцы» стаялі на выразных кансерватыўных пазіцыях: зварот да працяглай гістарычнай традыцыі, недатыкальнасць прыватнай уласнасці і далей па спісе. Пры гэтым, паводле праграмы, гарантавалася роўнасць усіх народаў краю, а таксама пачатковая адукацыя.
Партыя, аднак, не займела шырокага поспеху. Землеўласнікі, якія ўжо мелі сантымент да сваіх нацыяў, не ўспрынялі ідэяў, якія былі прапанаваныя на сходзе. Агулам у ім прымала ўдзел усяго тры дзясяткі чалавек. Натуральна, што з такім чалавечым капіталам стаць заўважнай палітычнай сілай было вельмі цяжка. Сацыялісты, якіх абсалютна не прымаў Вайніловіч і да якіх насцярожана ставіўся Скірмунт, мабілізавалі ў свае шэрагі куды прасцей. Бо ў іх былі даступныя для разумення кожным, нават непісьменным, мэты і лозунгі.
У 1908 годзе Раман Скірмунт зрабіў спробу рэанімацыі арганізацыі, але было позна, бо ўсе патэнцыйныя аднадумцы ўжо разбегліся па сваіх «нацыянальных» рухах. А многім, у тым ліку і праз палітычную праграму, сама ідэя «краёвасці» падавалася чымсьці рэтраградным.
Асобна трэба спыніцца на сувязі лідараў «краёўцаў» з беларускім рухам. Бо, як ужо адзначалася, і Раман Скірмунт, і Эдвард Вайніловіч прыхільна ставіліся да беларускай справы.
Эдвард Вайніловіч, каля 1910 г. Фатограф Самір Львовіч Юхнін. Фота: wikipedia.org
Скірмунт, паводле сведчанняў некаторых сучаснікаў, дапамагаў фінансава «Нашай Ніве». Вайніловіч таксама падтрымліваў беларускі рух матэрыяльна, меў нават нейкія справы з яго выбітнымі дзеячамі. Але раз за разам расчароўваўся ў ім ды адыходзіў у бок. Яго бянтэжыў сацыялістычны складнік тагачаснай беларушчыны, што было абсалютна непрымальна для перакананага прыхільніка прыватнай уласнасці. Адсутнасць сталай сувязі з арыстакратыяй ды проста заможнымі людзьмі, якія б маглі забяспечыць фінансавы складнік руху, негатыўна адбіваўся на разбудове беларускай справы. Гэта адна з відавочных прычын, чаму яна аказвалася на ўзбочыне тагачаснага грамадскага жыцця.
Пасля дзвюх рэвалюцыяў 1917 года і знікнення Расійскай імперыі «краёвая» ідэя нікуды не падзелася. Наадварот: так ці іначай яна праяўлялася ў спробах стварэння беларуска-польска-літоўска-ўкраінскай канфедэрацыі ў розных канфігурацыях. Гэта цяпер ідэя магчымага аднаўлення ВКЛ выглядае нечым фантастычным. А тады тое было цалкам сабе рэальнай перспектывай.
І Эдвард Вайніловіч, і Раман Скірмунт, нягледзячы на свае кансерватыўныя погляды, падтрымалі абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублікі ў 1918 годзе. Вайніловіч прымаў удзел у паседжаннях Рады, а Скірмунт нават паспеў ачоліць адзін з урадаў БНР. У сярэдзіне траўня 1918 года Рада БНР даручыла яму фарміраванне ўрада БНР, які з’яўляўся ўжо другім па ліку. Новы кабінет быў сфармаваны і пачаў дзейнічаць 9 ліпеня 1918 года, але праіснаваў менш за месяц, бо ўжо 21 ліпеня Раман Скірмунт падаў у адстаўку.
Сыход Рамана Скірмунта з пасады стаўся для Вайніловіча прычынай канчатковага расчаравання ў беларускім праекце. Бо Скірмунт быў ці не адзіным ва ўрадзе БНР, хто бачыў будучыню за капіталістычным шляхам развіцця Беларусі. А ягоная непрацяглая праца і хуткая адстаўка сталіся канчатковай перамогай сацыялістаў.
Рыжскі мір 1921 года, які падзяліў Беларусь напалам між Польшчай і Савецкай Расіяй, Эдвард Вайніловіч успрыняў як асабістую трагедыю. Яно і не дзіва: у выніку падзелу ён страціў усё. Прычым не ў метафарычным сэнсе, але літаральна: маёмасць, зямлю, радзіму. Болей сэнсу займацца актыўнай грамадскай і палітычнай дзейнасцю проста не было...
Пайшоў з жыцця Эдвард Вайніловіч у 1928 годзе ў польскім Быдгашчы.
Л. Г., budzma.org
Архіўны тэкст, упершыню апублікаваны 13.10.2022 г.
