Тыя рэпрэсіі, якія адбываюцца сёння ў сферы культуры, часта параўноўваюць з палітыкай часоў застою. Думаю, гэта не зусім справядліва: насамрэч, усё нашмат горш. Піша Ян Бернатовіч на сайце «Свободные новости».

Незаменныя

Суцэльны паток звальненняў, які не спыніўся да гэтага часу, выклікае толькі адну гістарычную паралель. Так, у плане жорсткасці да 37-га ўлады пакуль не дайшлі. Але ў плане масавасці — цалкам. Воўчы білет стаў удзелам ужо сотняў, калі не тысяч дзеячаў культуры. Людзей сваёй справы, з палаючымі вачыма — і заадно мазгамі і сэрцам.

Наступствы відавочныя і заканамерныя. Бо бліскучага мастацтвазнаўцу і куратара Кацярыну Ізафатаву адстаўніком з сілавых органаў не заменіш. І не толькі яе.

Вось і месца начальніка ўпраўлення па ахове спадчыны мінкульта вакантнае ўжо больш за год. Прычынай звальнення папярэдняга, як кажуць, быў усяго толькі подпіс за альтэрнатыўнага адзінаму кандыдату. Вядома, ніхто не прыняў да ўвагі, што гэта прафесіянал з вялізным стажам.

Пагаворваюць, хутка ўпадзе і самая прыкметная ў музейным свеце галава, з шавялюрай. Многія гэтую персону па розных прычынах не любяць. А вось асабіста я — лічу незаменнай.

«Пакуль неяк трымаемся, але калі так і далей пойдзе, спектаклі давядзецца здымаць, таму што граць не будзе няа каму» — дзеліцца навінамі знаёмы акцёр. І афіша яго тэатра стане такой жа змястоўнай і разнапланавай, як апошнія пару гадоў у Купалаўскага.

Бо таленавіты, сволач...

У савецкі час, зразумела, подпісы за альтэрнатыўных не збіралі. Хіба што, за захаванне тых ці іншых аб’ектаў спадчыны — скажам, Нямігі. Іх, вядома, асоба не слухалі. Але тым, хто падпісаўся за гэта, нічога не было — нават нягледзячы на тое, што яны выступалі супраць улады.

Ну што з яе ўзяць, з гэтай інтэлігенцыі... Няхай сабе жыве. Бо без яе — ніяк. А іншай у нас няма.

Існуе нават канспіралагічны міф, паводле якога дзесьці ва ўрадзе БССР стаіўся нейкі таемны сімпатызант нацыянальнага адраджэння, які цішком спрыяў «добрай справе», падтрымліваючы Быкава прэміямі і рэабілітуючы нават непрыкрытых дысідэнтаў кшталту Пазьняка. Але гэты міф, канечне, сканструяваны ўжо ў нашы дні.

Затое ва ўспамінах пра Машэрава неяк наткнуўся на такое ягонае выказванне пра аднаго з класікаў беларускай літаратуры: маўляў, я ж ведаю, што ён антысаветчык яшчэ той, ды і пра мяне гадасці казаў. Мне ж дакладваюць, але што рабіць — усё роўна буду яго падтрымліваць. Бо таленавіты, сволач.

Падобную сітуацыю ў нашых умовах можна хіба што ўбачыць у сне. Ну вось падыходзіць саміведаецехто ў грымёрцы «Славянскага базару» да Лявона Вольскага і кажа, паклаўшы яму руку на плячо: слухай, добра ты сёння праспяваў, толькі навошта супраць улады бухціш, а?

Трызненне нейкае, ці не так?

Нават і не душна

Ясна, што савецкі час не варта ідэалізаваць — і, барані Божа, жадаць яго вяртання. Але цяпер, калі з таго боку дна зноў пастукалі, ты мімаволі прыходзіш да высновы, што не варта так ужо моцна лаяць культурную палітыку той эпохі.

З аднаго боку, любыя нефармальныя ініцыятывы тады адразу ж спыняліся — няхай гэта будзе нават студэнцкі літаратурны часопіс у рукапісным выглядзе.

З іншага — у афіцыёзе было ўсё ж адносна свабодна і не душна. Рамкі былі даволі шырокія. Не ўпісваліся туды толькі адзінкі — зусім ужо самабытныя творцы накшталт Ізраіля Басава.

Але і той, дарэчы, меў некаторы афіцыйны статус (яго давала хаця б сяброўства ў саюзе мастакоў). Нават пры тым, што на выставы не пускалі.

Пры гэтым, вялікая колькасць «вялікіх аўтараў» паспяхова рэалізавалася менавіта на тэрыторыі «афіцыйнага мастацтва». Пра знакавыя творы Караткевіча і Быкава, напісаныя ў стол, мне чуць не даводзілася. І ўжо тым больш пра кангеніяльных персонаў, якія толькі ў стол і пісалі.

У чым жа прынцыповая розніца з цяперашнім часам? Думаю, у тым, што мастацтва тады было патрэбна не столькі сервільнае, колькі добрае. Няхай і ў рамках ідэалагічнай парадыгмы.

У паскудныя гады застою, у наскрозь пракамунізаваным грамадстве, культура, аднак, не ўспрымалася выключна як нейкі фон, як афармілаўка. Важным быў змест, пра гэта ўвесь час пастаянна і ўедліва спрачаліся.

Той жа Машэраў, як успамінаюць старажылы, рэгулярна наведваў прэм’еры цэнтральных тэатраў. І быў, трэба адзначыць, удзячным і ўдумлівым гледачом.

Наўрад ці ён стаў бы кагосьці звальняць за фразу «Жыве Фландрыя».

Бізун без перніка

Так, і гэта я не кажу пра прыземленае. У савецкі час у адносінах да дзеячаў культуры практыкавалася палітыка бізуна і перніка. Маргіналам, не ўпісаным у дзяржсістэму, якія не мелі «корачак» — накшталт Хадзеева або Жданава — было вельмі нясоладка. Але вось упісаныя атрымлівалі досыць годныя ганарары, кватэры, майстэрні... І не бегалі па трох працах, ствараючы свае шэдэўры па начах.

Цяпер жа застаўся толькі бізун. Пра заробкі, якія атрымліваюць тыя, каго пакуль не знайшлі, за што звольніць, вы, я думаю, ведаеце і без мяне.

Бізун руплівы гаспадар вырашыў прыбраць. Ведае ж, што гэтыя ўсё роўна нікуды не падзенуцца.

Такі да: энтузіязм, які панаваў у апошнія мірныя гады ў беларускай культуры, зусім неймаверны ў сітуацыі Польшчы. Тут усе атрымліваюць за ўсё грошы — і гэта падаецца ў парадку рэчаў. Мастакам за ўдзел у выставах выпісваюць ганарары. Іх хваляць — нават, калі яны хуліганяць. Вылучаюць урадавыя стыпендыі. Іх падтрымліваць для ўладаў рознага ўзроўню вельмі прэстыжна.

У нас жа якія-кольвек здзяйсненні былі магчымыя толькі чыста за кошт энтузіязму. Менавіта ў такім фармаце і працаваў забіты нядаўна музей Азгура. Яго каманда ператварыла асабняк наводшыбе, куды даволі рэдка хто заходзіў, у культавае месца для сталічных тусоўшчыкаў. Прычым ніколі не звяртаючыся да адкрыта камерцыйных або хайповых праектаў — менавіта гэты музей планку густу вытрымліваў нязменна.

Ён мог бы стаць паспяховым прыкладам актуалізацыі безнадзейнага, здавалася б, культурнага кантэксту. Калі апускацца ў прастору сацрэалістычнай скульптуры па сваёй волі ніхто не жадае, чаму б не ўцюхаць гледачу яе ў нагрузку да таго, што яму цікава? Або як парадаксальны антураж.

Іншай такой каманды ў гэтым музеі ўжо сапраўды не будзе. На жаль... Ці то на іх хтосьці зноў настукаў, ці то распісаліся не там, дзе трэба...

Фенаменальных поспехаў дасягнуў і Палац мастацтва, які даўно і беззваротна, здавалася б, ператварыўся ў храм гандлю хламам. Але туды прыйшоў добры куратар, і прапанова неяк выпадкова супала з попытам: мінчане рынуліся глядзець на сваё мастацтва. Прама натоўпамі — хоць раней там нават святло выключалі, таму што нікога не было.

Як мне казалі, на выставу цудоўнага і зусім непапсовага мастака Сяргея Грыневіча прыходзіла па паўтары-дзве тысячы гледачоў за выходны. Але сёй-той настукаў, выставу знялі...

Затым у чорныя спісы патрапілі ледзь не ўсё больш-менш вядомыя мастакі. Шэраг гучных эфектных праектаў, што збіралі натоўпы, сам сабой спыніўся. І ўнікальны феномен, калі беларусы пайшлі на сваё мастацтва, шчасна знік.

З палацам увогуле цікавая гісторыя атрымліваецца. Дзяржава туды ні капейкі не ўкладае. Ён належыць саюзу мастакоў. І так-сяк акупляе свае выставы толькі за кошт квіткоў — якія, дарэчы каштуюць не так і мала па менскіх мерках.

Але дзяржава ў ягоным лёсе, як бачым, усё ж паўдзельнічала...

* * *

Ну і што ў выніку... Часы застою прынеслі беларускай культуры карціны Шчамялёва, Савіцкага і дзясяткаў іншых, цэлую плеяду літаратурных класікаў, архітэктуру Левіна і Заборава, хвалюючыя розумы спектаклі Мазынскага і Раеўскага (паспрабуй зараз які мастацкі кіраўнік сказаць, што мастацтва павінна быць у апазіцыі да партыі!), з дзясятак нядрэнных фільмаў, пару бліскучых рэстаўрацыйных праектаў — і, вядома ж, «Песняроў». Гэты спіс можна працягваць яшчэ вельмі доўга.

Быў тады, вядома, і проста фон, такі ж, як зараз. Яго было шмат. Але спіс бясспрэчных дасягненняў усё роўна даволі вялікі.

Што для гэтага спатрэбілася? Па-першае, не закрываць творцам рот. А па-другое — чаго-небудзь часам туды класці. Як мы бачым сёння, чарвякі маглі быць і не такімі тоўстымі. Усё роўна б рабілі.

З гістарычнай перспектывы цалкам відавочна: культура стала своеасаблівым алібі сваёй эпохі, далёка не самай справядлівай, разумнай і паспяховай. Зрэшты, так яно са шматлікімі эпохамі здаралася. І людзі ва ўладзе загадзя гэта разумелі.

Чым у культурным плане запомніцца нашчадкам эпоха міру і стварэння? Якіх геніяў яна спарадзіла? Што напішуць пра яе ў падручніках гадоў хаця б праз 50? Якія шэдэўры будуць прыводзіць у прыклад?

Баюся, гэтым пытаннем ніхто сёння асабліва не задаецца прынамсі, сярод тых, хто пры уладзе.