Нядаўна budzma.org апублікавала артыкул пра тое, што Нацыянальная бібліятэка Новай Зеландыі вырашыла супрацоўнічаць з «піратамі» — Інтэрнэт-архівам, ахвяраваўшы 600 кніг са саёй калекцыі для лічбавання і выстаўлення ў свабодны доступ без адпаведнай ліцэнзіі ці згоды аўтараў. Гэты артыкул выклікаў шмат каментароў, у тым ліку і негатыўных. Але ці сапраўды ўсё так кепска? Паспрабуем разабрацца.
Вось што піша на гэты конт Ігар Іваноў, універсітэцкі бібліятэкар, захавальнік Беларускай бібліятэкі і музея імя Францішка Скарыны ў Лондане.
З артыкула вынікае, што перадача Нацыянальнай бібліятэкай Новай Зеландыі сваёй замежнай калекцыі Інтэрнэт-архіву парушае нейкія законы і чыесьці правы. Гэта не так: бібліятэкі практычна па ўсім свеце маюць прывілей набываць друкаваныя кнігі, пазычаць іх і перадаваць іх іншым бібліятэкам часова ці назаўсёды. У многіх краінах бібліятэкі маюць права алічбоўваць друкаваныя выданні і даваць доступ да алічбаваных копій, напрыклад, дзеля лепшага захавання друкаваных арыгіналаў. Гэта практыкуецца і ў Беларусі.
Інтэрнэт-архіў — надзвычай цікавы і карысны праект. Гэта дабрачынная арганізацыя была створана ў Каліфорніі для архівавання інтэрнэту. 25 гадоў таму ён быў нашмат меншым, чым цяпер, але Інтэрнэт-архіў паспяхова дае рады сваёй задачы. Напрыклад, вебсайт Будзьмы ў ім архівуецца рэгулярна ад 2012 года.
Бібліятэка з вельмі амбітнай задачай
Інтэрнэт-архіў валодае Адкрытай бібліятэкай (Open Library), якая з’яўляецца публічнай бібліятэкай, зарэгістраванай у Каліфорніі.
Гэта незвычайная бібліятэка з вельмі амбітнай задачай: сабраць бібліяграфічную інфармацыю і даць доступ усім да ўсіх выдадзеных кніг. Метад доступу, трэба прызнаць, яна выбрала неадназначны: алічбоўваць і пазычаць электронныя копіі кніг, якімі яна валодае.
Як гэта працуе
Калі Адкрытая бібліятэка мае адзін друкаваны асобнік кнігі, то пасля алічбавання яго закрываюць у велізарным складзе і толькі адна электронная копія кнігі становіцца даступнай чытачам, якія могуць карыстацца ёй — адзін чытач за раз цягам гадзіны (як у чытальнай залі бібліятэкі) ці спампаваць на два тыдні (як абанемент у бібліятэцы). Спампаваная копія самазнішчаецца праз два тыдні.
Такім чынам, максімум 26 чалавек на год могуць пазычыць кнігу, якой валодае Адкрытая бібліятэка. Гэты метад называецца кантраляваны лічбавы абанемент (Controlled Digital Lending) і ўжо дастакова пашыраны ў ЗША і Канадзе. Найбуйнейшыя выдаўцы пагражаюць Адкрытай бібліятэцы судовым іскам, але справа гэта доўгая і, хутчэй за ўсё, гэтыя найбуйнейшыя выдаўцы прайграюць.
Ці шмат губляюць выдаўцы і кнігагандляры
Наіўна было б думаць, што кожны раз, калі нехта пазычае кнігу ў бібліятэцы, выдавец траціць пакупніка. У абсалютнай большасці выпадкаў людзі карыстаюцца кнігамі, бо могуць гэта зрабіць задарма.
Фота: covinaca.gov
Адваротным бокам недаступнасці кніг, напрыклад, з-за слабасці бібліятэк або няздольнасці выдаўцоў і кнігагандляроў мець у продажы паўсюль усе кнігі, патрэбныя людзям, становіцца пірацтва — некантраляваны распаўсюд лічбавых копій. Я, універсітэцкі бібліятэкар, бачу рэгулярна, бо менавіта так мае студэнты і робяць — пампуюць кнігі з пірацкіх сайтаў.
Адкрытая бібліятэка — гэта спроба стварыць легальны спосаб даць усім людзям усе кнігі, якія іх цікавяць.
Урадам давядзецца прапрацаваць у будучыні механізмы кампенсацыі выдаўцам і аўтарам за кантраляваны лічбавы абанемент, але падобныя практыкі ўжо ў прынцыпе існуюць ў многіх краінах, напрыклад, у форме усеагульных ліцэнзій.
На сёння Адкрытая бібліятэка алічбавала пяць мільёнаў кніг і два мільёны разоў яны былі пазычаныя людзьмі з усяго свету.
З’явіліся выдаўцы, які супрацоўнічаюць з Адкрытай бібліятэкай, каб зрабіць свае кнігі даступнымі як мага большай колькасці людзей, напрыклад, тым, хто не зможа іх набыць, бо жывуць у краінах з невялікім заробкам. Або калі продаж друкаванай версіі больш немэтазгодны камерцыйна і электронны абанемент становіцца выдатным варыянтам працягнуць жыццё кнігі без укладання ў гэта сродкаў выдаўца. Месяц таму я набыў на амерыканскім Амазоне і выслаў у Каліфорнію англамоўную версію альбома «Мая краіна — Беларусь», бо яна — цудоўны сродак пазнаёміць замежнікаў з сапраўднай гісторыяй нашае краіны.
А што ў Беларусі?
Што да беларускіх выдаўцоў і аўтараў, то тут варта мець наўвазе, што большасць беларусаў не мае доступу ані да большасці старых, ані да большасці новых выданняў. У мястэчках і вёсках няма кнігарняў, асабліва букіністычных, а бібліятэкі там кволыя і кантраляваныя і дзяржавай, і ўнутраным цэнзарам бібліятэкараў. Заробкі ж у правінцыі самі ведаеце якія — кніг з перасылкай асабліва не накупішся. Тое самае з вялікай цяпер беларускай дыяспарай: большасць з нас не будзе чакаць тыднямі на перасылку кніг і плаціць шматкроць Белпошце.
Ілюстрацыя: blog.openlibrary.org
Рынак электронных кніг практычна адсутнічае ў Беларусі. Гэта дае вялікае поле дзейнасці для пірацтва, бо яно запатрабаванае. Сёлета я напісаў ці развіў некалькі дзясяткаў артыкулаў для Вікіпедыі. Для гэтага скарыстаўся добрым дзясяткам беларускіх кніг, амаль усе — з пірацкіх сайтаў, бо іншай простай магчысці атрымаць да іх доступ у мяне няма.
Супрацоўнічаць з бібліятэкамі, у тым ліку каліфарнійскай Адкрытай бібліятэкай — гэта выдатны спосаб даць кнігі чытачам і ў маленькіх беларускіх мястэчках, і па-за Беларуссю.
Большасць нашых кніг дафінансоўваецца тым ці іншым чынам. Даслаць адну копію ў Каліфорнію — не пашкодзіць камерцыйным інтарэсам ні выдавецтва, ні аўтара ў такім выпадку. Наадварот — працягне жыццё нашых кніг. Я б заахвочваў фундатараў ставіць умовай фінансавання публікацыю кніг у вольным доступе праз год ці два пасля з’яўлення іх папяровых версій або перадачу іх для выкарыстання ў сістэме кантраляванага лічбавага абанементу.
Чытайце яшчэ:
Як пачаць пісаць у Вікіпедыю: 7 практычных парадаў
Ігар Іваноў, budzma.org
