Беларуская проза першых 30 гадоў незалежнасці — ужо перагорнутая старонка. А што там было? Колькі ўсяго прайшло незаўважным для чытача? Што варта перавыдаць і — перачытаць? Вялікая гутарка з шэф-рэдактаркай выдавецтва Gutenberg.
Валянціна Андрэева
У кракаўская выдавецтва Gutenberg звярнуўся малады хлопец са... скаргай. Столькі ўсяго было напісана і выйшла пасля 1991 года, але гэтыя кнігі ўжо нідзе не купіш. Несправядліва! А некаторыя кнігі нельга было купіць нават «па свежых слядах» у дзевяностыя і нулявыя — тыражы былі мізэрныя. Чаму б гэта ўсё не перавыдаць?
У выдавецтве пайшлі на рызыкоўны крок: даверыць хлопцу... каардынацыю серыі беларускай прозы, напісанай з 1991 па 2020! Не ўсё, але — найлепшае. Залаты фонд. І панеслася...
Пра тое, як будзе выглядаць серыя і — якія сюрпрызы рыхтуе выдавецтва — у гутарцы з шэф-рэдактаркай Gutenberg Валянцінай Андрэевай.
«Эфект Караткевіча», залаты фонд і залаты пыл
Валянціна Андрэева
— А што, так можна?.. Напісаць у Ваша выдавецтва з ідэяй і адразу стаць рэдактарам серыі?
— Нам спадабаліся ідэя і падыход. Гэта тое, што бачыць маладое пакаленне, а мы ўжо можам не заўважаць. Для нас, хто чытаў гэтыя кнігі ў 1990-я — 2010-я, магчыма, няма гэтага «залатога пылу», магіі. Для маладых — ёсць. Той хлопец, які да нас звярнуўся, меў комплекснае бачанне серыі. Таму запрасілі да супрацы. Яго ідэя — нашы магчымасці.
Глядзіце, тое ж «Libido» Іллі Сіна атрымала ў свой час Прэмію Гедройца. Але — тыраж быў мізэрны. Хто яе чытаў? Хто ацаніў?..
І тут важна, што гэта праект маладых — для маладых, а не толькі наша настальгія. Акурат маладыя бачаць ва ўсім гэтым «новую класіку». Дык — калі ласка! —
Кажуць, тыя хто жыў з Караткевічам у ягоным часе, ведалі «дзядзьку Валодзю», не ўспрымалі яго як класіка. А вось ўжо наступнае пакаленне — ацаніла. Час усё расставіў на свае месцы. Так і тут. Была нават думка назваць серыю «Пасля Караткевіча». То-бок, усё тое лепшае, што было пасля Уладзіміра Сямёнавіча. Але — адмовіліся. Кожны аўтар каштоўны і не патрабуе параўнання.
«Іншай літаратуры таго перыяду ў нас ужо не будзе»
— Што будзе ў серыі? Якія аўтары, кнігі?
— Для першай пяцёркі маем наступны спіс:
Югася Каляда «Памылка Афанасія»
Уладзімір Някляеў «Аўтамат з газіроўкай»
Макс Шчур «Завяршыць гештальт»
Павел Касцюкевіч «Блог Усяслава Чарадзея»
...Вось нядаўна выйшаў свежы раман Югасі Каляды. Але важна, што ён не першы. Да яго ўжо быў пэўны пласт творчасці. Цікава ўбачыць, з чаго аўтар пачынаў, праўда? Зараз пісьменнік ужо спелы, з новым бачаннем, а тады, магчыма — зусім іншы чалавек. Таму гэтыя кнігі маюць ужо бібліяграфічную вартасць.
— Чаму менавіта такая выбарка аўтараў?
— Спіс насамрэч куды большы, зараз мы гаворым толькі пра першую пяцёрку. Некаторыя кнігі пакуль не ўвайшлі з тэхнічных прычын. Ёсць «Шлях дробнай сволачы» Святланы Курс — але мы не маем электроннай версіі ды нават самога выдання на паперы, каб расчытаць, канвертаваць... Гэта ўжо на наступную пяцёрку.
— Гаворка толькі пра жывых пісьменнікаў ці таксама пра тых, каго ўжо няма?
— На гэтым не завастралі ўвагу. Гаворка пра тых, каго мы маглі чытаць студэнтамі, але не адчулі значнасць гэтых твораў. А вырасла пакаленне, якое гэтых прозвішчаў наогул не чула. Можа, дарма?.. У кожным разе, іншай літаратуры таго перыяду ў нас ужо не будзе. Той перыяд скончыўся.
Памежным стаў 2020 год. Так, раней таксама пісалі пра пратэсты, тыранію, але гэта было па-іншаму. Усё, што чытаем пасля 20-га, моцна афарбаванае тымі падзеямі. Нават калі твор зусім пра іншае — след чытаецца... Думаю, літаратуразнаўцы пасля прыдумаюць для гэтага нейкі тэрмін. Мы ж пакуль перавыдаем тое што было «да таго, як...». Магчыма, наш спіс стане канонам папярэдняга 30-годдзя і некалі ўвойдзе ў хрэстаматыі.
«Добрыя рэчы выходзілі накладамі і менш за 300 асобнікаў...»
Валянціна Андрэева
— Гэтыя кнігі важныя для неафітаў ці — для тых, хто ўжо чытаў, а зараз адчувае настальгію?
— Найперш для новага пакалення. Але і папярэдняе пакаленне, мяркую, зможа нешта перачытаць, зірнуць, у тым ліку на сябе, новымі вачыма. Дараваць сабе нешта, завершыць гештальт. Пашпарты ў чытачоў правяраць мы дакладна не будзем.
Мяркую, што будзе новая крытыка, новыя рэцэнзіі. Бо кнігі выходзілі, але не былі прачытаныя ў дастатковай меры. Нават не людзьмі, а самой культурай, то-бок — крытыкамі. Наша літаратура тых 30 гадоў мела цікавыя творы — вось яны! Такі мэсыдж. А чым скончыцца гэты эсперымент, паглядзім.
— Ці не думеце, што ў той час, калі не было кніжнага рынку, калі добрае і дрэннае выходзіла накладамі па 300 асобнікаў, напісана зашмат графаманскіх твораў... Ці будзе нейкі фільтр?
— У гэтым і сэнс. Але зірнем з іншага боку: часам добрыя рэчы выходзілі накладамі і менш за 300 асобнікаў... Тое вартае падкажуць самі чытачы. Нешта адфільтруем мы самі. Урэшце, мы дапаможам аўдыторыі гэта перачытаць. А вартае ці не вартае — пакажуць продажы і водгукі.
— Ці можа ўсё гэта падштурхнуць сучасных аўтараў, каб пісаць рэтраспектыўныя творы, пра тыя ж 90-я?
— Калі аўтару ёсць што сказаць, то ён і без нас напіша, праўда? Але кніга, напісаная зараз і напісаная тады — будуць розніцца. Так, настальгія сапраўды ёсць. Гэта магія — элемент цуду. Само разуменне немагчымасці вярнуцца назад, нешта выправіць. А тут — акно ў іншы перыяд. Акно ў мінулае — праз прозу.
Урэшце, слова «проза» мае два значэнні. Гэта не толькі пра фармат напісанага тэксту, але і пра будзённасць, звычайнае жыццё. Вось туды і можна будзе трапіць — праз кнігі. Зазірнуць, ведаючы, што змяніць там ужо нічога нельга.
«Чытаць з тэлефона зручна, але «немагчыма»...»
— Не баіцеся канкурэнцыі з лічбавым светам? Сёння шмат тых тэкстаў можна знайсці ў сеціве...
— Большасць тых кніг ёсць у сеціве. Калі вы студэнт і вам трэба тэрмінова нешта прачытаць — знойдзеце і прачытаеце. Але мы жывем у час лічбавай перагружанасці. Чытаць з тэлефона зручна, але «немагчыма». Паведамленні, абнаўленні... Нерэальна застацца сам-насам з тэкстам. Такую раскошу дае толькі кніга на паперы.
Кніга — гэта не толькі артэфакт і каштоўнасць. Гэта матэрыяльнае сведчанне, што і ты існуеш у гэтым свеце. Тут і зараз. Мы стараемся, каб кнігі не каштавалі мегадорага, а яшчэ ёсць опцыя аформіць падпіску на сайце — там будзе яшчэ танней. Кніга на паперы — гэта рэспект аўтару ды — рытуал. Прыходзіш у краму, на кірмаш, бярэш аўтограф, дорыш некаму...
Урэшцэ, глядзіце як цікава. У сеціве вісіць безліч кніг у лічбавым фармаце, пра якія мы... нікоі не чулі. Яны так могуць вісець 1000 гадоў. Забытыя. А кніга, якая выходзіць на паперы, ажыўляе інтарэс да аўтара. І той, хто не купіць на паперы, убачыць — зацікавіцца — і знойдзе ў сеціве.
«...Як зазірнуць у тэлефон аўтара?»
— Ці будзе ў старых выданняў нейкая дадатковая вартасць? Новы дызайн, вокладка, ілюстрацыі, прадмовы?..
— Элементы старых вокладак мы выкарыстоўваем у новых — гэта такі ланцужок да першага выдання, нітачка. Наноў мы робім карэктуру, але захоўваем аўтарскую стылістыку. Аўтар нічога не перапісвае, бо інакш — губляецца сэнс. А яшчэ мы прыдумалі цікавыя хады. Напрыклад, зрабіць у форме паштовак фота з... аўтарскіх тэлефонаў.
— Фота з галерэяў тэлефона?..
— Так! Ну, а як па-іншаму зазірнуць у тэлефон аўтара? Ніяк. А тое, што мы захоўваем у тэлефоне зараз — гэта элемент нашай душы. Нешта інтымнае. І вось яно выйдзе на паштоўках, якія можна будзе атрымаць разам з кнігай (калі афармляеш падпіску на сайце). Такая опцыя — паглядзець на свет вачыма пісьменніка.
— Ці чакаць на серыю «Акно ў паэзію»? Ці — не актуальна?
— Варта і актуальна. Але з паэзіяй усё складаней, чым з прозай, свае правілы... Калі наш эксперымент з прозай атрымаецца, калі будзе добры эканамічны фідбэк — варта будзе і гэтым заняца.
Думаю, гэта важна, каб мы маглі зірнуць на сябе з усіх бакоў ды, магчыма, зразумець: хто ж мы такія, беларусы?
Першыя кнігі серыі выйдуць ужо ў канцы чэрвеня. Аформіць перадзамову і падпісацца на рассылку можна ўжо ЦЯПЕР.
Алесь Кіркевіч, Budzma.org
