Аб гістарычным персанажы (і грозным прывідзе пані Ядвігі), якому ўжо больш за пяцьсот гадоў, ў 1998 годзе распавёў у сваёй гісторыка-дэтэктыўнай аповесці «Чорны шлях» Канстанцін (Кастусь) Тарасаў, з якім лёс звёў мяне тады, калі яго ўжо па праве называлі «таленавітым прадаўжальнікам літаратурнай традыцыі Уладзіміра Караткевіча», «знаўцам гісторыі, яе матэрыяльнага свету разам з таемнымі рухамі чалавечай душы», піша Анатоль Варава для planetabelarus.by.
У 2008 годзе адзін выдавецкі праект прапанаваў нам выступіць дуэтам: Кастусю Іванавічу ў якасці аўтара навэлы ці аповесці, а вашаму пакорліваму слузе — у ролі каментатара гістарычных калізій таго ці іншага сюжэту. На вялікі жаль, праект не быў рэалізаваны, але знаёмства з К. Тарасавым стала для мяне незабыўным падарункам.
У аповесці «Чорны шлях» падзеі разгортваюцца на старажытнай дарозе, якая існуе і дагэтуль, пачынаючыся на былой Рынкавай плошчы Ашмянаў і працягваючыся ўжо да выхаду з горада як вуліца Чырвонаармейская.
Так старадаўняя плошча ў Ашмянах выглядае зараз
Пры гэтай дарозе, у апісаныя аўтарам 1501–1507 гады, стаялі Меднікі (цяпер, па-літоўску, Мядзінінкай) з сярэднявечным замкам ХIV стагоддзя — яго можна ўбачыць тут і цяпер, накіроўваючыся ў Вільню.
Мядзінінкай, фота 2007 года
Суворае аблічча цытадэлі, складзенай з каменя і цэглы, з абарончай вежай, якая раней дасягала ў вышыню 30 метраў, паўстае перад вачыма падарожнікаў кожны раз, як толькі прамільгне дзяржаўная мяжа, якая з’явілася ў 1991 годзе.
І хоць у канцы мінулага стагоддзі раўналежна гэтай старой дарозе пралегла сучасная аўтамагістраль М7/Е28, сярэднявечны шлях па-ранейшаму не забыты: ён кружыць, павольна ідзе ад адной вёскі да іншай. А на паўдарозе ад Ашмянаў да Меднікаў, непадалёк ад цяперашніх прыдарожных вёсак Роўнае Поле і Журавы, стаяў некалі двор Ядвігі Русіноўскай — галоўнай гераіні аповесці.
...Пачатак ХVI стагоддзя быў, мякка кажучы, не самым спакойным часам у айчыннай гісторыі. Кіраўніком дзяржавы, які аб’яднаў дзякуючы Крэўскай уніі (1385) землі Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага, быў у той час унук Уладзіслава-Ягайлы — Аляксандр, які, дарэчы, запрасіў у Ашмяны манахаў францысканцаў, пра што і сёння нагадваюць руіны іх Марыі ў старой частцы горада.
Слабавольны і балючы Аляксандр не змог актыўна супрацьстаяць экспансіянісцкім памкненням свайго ўсходняга суседа — Маскоўскай дзяржавы і яе кіраўнікоў: вялікага князя Івана III, «збіральніка земляў рускіх», і яго сына Васіля III. Пры іх канчаткова распалася Залатая Арда і завяршылася аб’яднанне земляў Паўночна-Усходняй Русі пад скіпетрам Масквы.
Пасля руйнавання туркамі «Другога Рыма» (1453) — сталіцы Візантыі Канстанцінопаля — прывід «Трэцяга Рыма», ужо маскоўскага і апошняга (творцам гэтай жывучай, дакучлівай, але так і не якая адбылася ідэі-міфа стаў пскоўскі манах-старац Філафей),туманіў галовы маскоўскіх кіраўнікоў: яны лічылі сябе законнымі спадкаемцамі «імперыі Рурыкавічаў», а таму вялі адну за адной войны з ВКЛ. «Палітычная» жаніцьба Аляксандра на старэйшай дачцэ Івана III — Алене не толькі не прынесла жаданага міру, але і яшчэ мацней ускладніла адносіны супрацьлеглых манархаў. Больш за тое, Васіль III пасля смерці караля Аляксандра настойліва, хаця і безвынікова, дабіваўся для сябе тытула вялікага князя літоўскага. У барацьбу паміж Вільняй і Масквой па ініцыятыве апошняй былі ўцягнуты сілы Крымскага ханства...
Войны, спусташэнне шляхецкіх і сялянскіх двароў спарадзілі ў краіне анархію і ўсплёск злачыннасці — судовыя дакументы таго часу красамоўна аб гэтым сведчаць. Каларытная постаць разбойніцы Русіноўскай, апынуўшыся навідавоку ў сучаснікаў, не згубілася ў архівах нават праз шмат стагоддзяў, што і нядзіўна: бо бязлітасным вяршыцелем лёсаў чалавечых на «Чорным шляху», па волі жыццёвых абставін, стала вядомая шляхцянка, ды да таго ж — вельмі прыгожая жанчына...
Дзякуючы пяру Канстанціна Тарасава можна лёгка перанесціся на пяцьсот гадоў таму ў тыя месцы, дзе па-заліхвацку арудавала сваім грозным чаканам Ядвіга з тварам «як у анёлаў на вобразах», пакуль на яе злачынным шляху не вырас мінскі суддзя Ваньковіч...
Ядзвігу разам з яе палюбоўнікамі і саўдзельнікамі пакаралі смерцю ў Вільні на плошчы перад Катэдрай Св. Станіслава. «На ёй пакінулі яе разбойніцкі ўбор: латы, епанчу, меч; толькі шалом не апраналі ёй на галаву, каб усе бачылі твар забойцы, і валасы яе, сабраныя ў касу, ляжалі залатым крылом па-над чорнай, як ноч, епанчы. Кат дапамог Ядзвіге стаць на лаўку, умелым рухам надзеў на яе пятлю, натоўп затаіў дыханне, і ў гэтай мёртвай цішыні гулка стукнула аб памост выбітая з-пад ног лаўка...» — так завяршае сваю аповесць Канстанцін Тарасаў.
Беларускі варыянт аповесці (пад назвай «Прывід Чорнага шляху») у 2016 годзе выйшаў у мінскім выдавецтве «Папуры». А яшчэ раней, у 2008 годзе, паводле аповесці Канстанціна Тарасава драматург Аляксей Дудараў напісаў п’есу «Ядвіга», пастаўленую на сцэне Нацыянальнага акадэмічнага тэатра ім. Янкі Купалы.
Дык вось, калі вам, у выпадку чаго, давядзецца калясіць па ваколіцах Ашмян-Ашмяны, то не забывайцеся пры гэтым і пра жорсткую прыгажуню — пані Ядвігу. Бо яе здань па-ранейшаму блукае ў тых краях! А народ нездарма кажа: чым чорт не жартуе, пакуль Бог спіць...
Ад рэдакцыі «Планеты Беларусь»: як ні сумна ў гэтым прызнавацца, але да нерэалізаванага ў 2008 годзе творчага праекту датычна выдавецтва «Рыфтур», дакладней, яго дырэктар Сяргей Плыткевіч. Была тады ідэя зрабіць серыю маленькіх кніг пад агульнай абрэвіятурай «ДД», якая расшыфроўвалася, як «дэтэктыў-даведнік». Меркавалася, што дэтэктыў будзе напісаны на беларускай мове, даведнік аб месцах, дзе разгортваецца сюжэт дэтэктыва — на рускай. Такім чынам краязнаўчае выдавецтва «Рыфтур» планавала прыцягнуць увагу падарожнікаў да добрай літаратуры на беларускай мове. Розным аўтарам было прапанавана падрыхтаваць тэксты, не ўсе з іх аказаліся раўнацэннымі і, на жаль, ідэя памерла.
Але некаторыя тэксты захаваліся. І, цалкам магчыма, мы яшчэ рэанімуем гэты праект...
Фота: Сяргея Плыткевіча
