Хто такія беларусы і куды мы як нацыя ідзем? Ці можна пабудаваць нацыю па-за дзяржавай і што сёння павінны рабіць беларусы, каб не растварыцца ў вялікім свеце ці не стаць часткай іншага, больш агрэсіўнага суседа? Ці пагражае татальнымі наступствамі для беларусаў як нацыі агульны з Расіяй падручнік па гісторыі і ўвогуле перапісванне гісторыі? На гэтыя пытанні адказаў «Салідарнасці» эксперт, імя якога не называецца ў мэтах бяспекі.
Фота: Яўген Малалетка. Крыніца: Салідарнасць
– Вы казалі, што 2020 год даў нам магчымасць адчуць Нацыянальнае яднанне. Аднак пасля яго мы атрымалі небывалыя рэпрэсіі, накіраваныя ў тым ліку на знішчэнне ўсяго нацыянальнага. Так наблізілі ці ўсё ж адкінулі нас гэтыя падзеі ў пытанні фарміравання нацыі?
– Я ўжо казала, што 2020-ы стаў найважнейшай падзеяй у найноўшай гісторыі. Зноў жа раней заўсёды існавала гэтае проціпастаўленне рускамоўных і беларускамоўных, чырвона-зялёнага сцяга і бел-чырвона-белага сцяга. А тут нацыя перастала разумецца як вузкаэтнічная рэч у такой пазнякоўскай традыцыі. Этнічнае беларускае прыйшло да людзей рускамоўных, ім стала зразумела, што яны не частка рускай культуры.
«Муры» спявалі ўсе. Мой знаёмы, які доўга не жыў у Беларусі і выхоўваўся па-за беларускай мовай, казаў мне, што наш беларускі варыянт у перакладзе Хадановіча самы лепшы. Беларускімі катэгорыямі стала думаць вельмі шмат людзей.
Не, вядома, 2020-ы наблізіў нас да разумення нацыі, ні ў якім разе не адкінуў. Іншая справа, што на дадзены момант мы знаходзімся ў перыядзе «Раскіданага гнязда». Але гэта не вечны перыяд.
– Агульны падручнік па гісторыі Расеі і Беларусі, ды і ў прынцыпе перапісванне гісторыі пад патрэбы рэжыму, ці пагражае татальнымі наступствамі для беларусаў як нацыі? Альбо працэс ужо незваротны і можна развіваць і будаваць нацыянальнае па-за дзяржаўных рамак?
– Тут вельмі дваякае пытанне. З аднаго боку, аднекуль жа паўстаў у 70-80-х гадах ХХ стагоддзя працэс ціхай беларусізацыі. Аднекуль жа ўзяліся Караткевіч, Быкаў... І гэта ў наогул уніфікаваным, ненацыянальным Савецкім Саюзе.
Што тычыцца падручнікаў... бачыце, дзеці вучацца дрэнна. Значна больш для іх значыць усё ж такі сямʼя, сябры. Савецкія дысідэнты таксама выраслі на савецкіх падручніках. А тады інфармацыю здабываць было куды складаней.
А вось што тычыцца таго, ці можна будаваць нацыянальнае па-за дзяржаўнымі рамкамі? Нельга. Немагчыма панесці радзіму на падносках чаравікаў. Гэта будзе цалкам падменены вобраз радзімы. Тое, на што напаролася белая эміграцыя.
Тут пастка. Нацыю не адарваць ад краіны і дзяржавы, яе межаў, ад пашпарта, ад таго, што запісана ў гэтым пашпарце. Нацыя – гэта ўніфікацыя людзей, уніфікацыя падручнікаў, нейкіх не вучэбных рэчаў, медыя.
Акрамя Вольгі Бондаравай або Азаронка ёсць жа і нешта іншае, нейкія нейтральныя праекты. Хоць, вядома, цяпер яны абрынутыя пад нуль. Але тыя ж Budzma ці Citydog рабілі для Беларусі вельмі шмат.
Проста нацыя – гэта не вынік, гэта працэс. І, вядома, будуецца яна толькі з Беларусі. Дыяспара можа толькі дапамагаць ці перашкаджаць. І важна, каб дыяспара менавіта дапамагала, каб не было гэтага дзікага разрыву, вось гэтых прэтэнзій: мы добрыя, а вы дрэнныя, мы свабодныя, а вы рабы.
– А цяпер гэты разрыў ёсць?
– Так. І праблема, што мы самі яго пагаршаем. Вядома, гэты разрыў выкарыстоўвае ўлада, але сказаць, што менавіта яна яго правакуе, то калі толькі збольшага. Многае мы ахвотна робім самастойна.
Прэтэнзіі ж ідуць з абодвух бакоў. Тых, хто зʼехаў часта абвінавачваюць, што яны там катаюцца па замежжах ды посцяць фота сваіх падарожжаў, пакуль іншыя жывуць у пастаянным страху. Шмат каму не прыходзіць у галаву, што, зʼехаўшы, людзі вымушаныя працаваць не на тых працах, дзе працавалі, жыць зусім не ў тых умовах, у якіх жылі, здымаць пакой замест добрай кватэры, ці ўвогуле кут у пакоі. І ледзь не адзіны глыток свабоды – гэта назапасіць грошай, знайсці танны лоукост, пасяліцца ў хостэле і сфатаграфавацца каля ўмоўнага Луўра.
Як Акуджава пісаў: «Не верьте пехоте, когда она бравые песни поет».
Aкцыя «Дзень салідарнасці» у Варшаве, 9 жніўня 2023 года. Крыніца: DW
– Пасляваенная эміграцыя таксама мела вялікія надзеі на хуткае вяртанне. Гэтага так і не здарылася. Якімі вам бачацца перспектывы вяртання цяперашняй хвалі эмігрантаў? Ці прадставіцца такая магчымасць у агляднай будучыні? Ці змогуць (і ці захочуць) беларусы вярнуцца?
– Па-першае, не думаю, што вяртанне адбудзецца хутка. Бо вайна, відаць, надоўга. Ёсць таксама фактар Расеі. Прычым менавіта Расеі, а не Пуціна, таму што і без Пуціна, як мы ўбачылі, маецца дастатковая колькасць бенефіцыяраў гэтай вайны.
Па-другое, многае залежыць ад перыяду на чужыне, ад узросту, прафесіі, сітуацыі ў краіне, ад таго, ці адбяруць на радзіме наогул усё, ці табе будзе куды вярнуцца потым. Ад гатоўнасці пачынаць з нуля ў Беларусі. Хаця гэта ў любым выпадку не зусім нуль. Таму што ёсць паняцці, якія не фармулююцца ва ўтылітарных катэгорыях, як напрыклад, нацыянальны гонар. І зараз ёсць падстава да яе.
Пакуль, як мне здаецца, у дыяспары ў многіх устойлівае жаданне вярнуцца. Але тут яшчэ грае ролю і краіна, у якую зʼехаў. Таму што калі вы ў Канадзе, Аўстраліі, Партугаліі, ЗША, Германіі ці тым жа Ізраілі, дзе ты зрабіў вялізарную працу, каб зацвердзіцца, то вы, хутчэй за ўсё, там і застанецеся.
Калі ж вы зʼехалі ў Літву, Польшчу, то вы больш спадзеяцеся на вяртанне. Туды зʼязджалі тыя, хто хацеў быць бліжэй да сваёй краіны, і яны шмат у чым яшчэ жывуць падзеямі 2020 года.
Многае таксама залежыць ад прафесіі. Сярод гуманітарнай інтэлігенцыі больш тых, хто хацеў бы вярнуцца, чым, напрыклад, сярод айцішнікаў. Важная таксама роля дзяцей. У Польшчы, напрыклад, робіцца вельмі многа, каб дзеці сацыялізаваліся менавіта як палякі.
Ну і, вядома, чым далей гэта ўсё будзе цягнуцца, тым горш шанцы для вяртання.
– Што сёння павінны рабіць беларусы, каб не знікнуць, не растварыцца ў вялікім свеце ці не стаць часткай іншага, больш агрэсіўнага суседа? Якія наогул нашы перспектывы?
– Калі нас паглынуць палітычна, то цягам некалькіх дзесяцігоддзяў будзе складана самазахавацца. А Расея нас бачыць менавіта адной са сваіх рэспублік.
Таму важна, каб мы адчувалі сябе не проста беларусамі, а ведалі, што ў нас ёсць суверэнітэт. Хай намінальны, хай на паперы напісаны, хай вось такі дзіўны, як цяпер, але хоць які. Бо была БНР – і зʼявілася БССР. Была БССР – таму стала магчыма зʼяўленне незалежнай Беларусі.
Паштоўка часоў БНР
Што мы можам рабіць і павінны рабіць, каб не знікнуць? Думаю, што і робім. Кнігі, ініцыятывы, жывапіс, слова беларускае, нават умоўна кажучы, напісанне гэтага слова. Вось за такія рэчы мы і ўчэпімся.
Гэта мая асабістая глыбокая, якая не грунтуецца на сучасным стане спраў, упэўненасць: беларусы будуць жыць як нацыя, мы не знікнем. І пры падыходных умовах гэта ўсё зноў акрыяе.