У кожнага пісьменніка і паэта сустракаюцца так званыя магістральныя вобразы — тыя, што ён, свядома ці несвядома, ужывае часцей. Пра такія вобразы для Купалы і Коласа, піша «Звязда».

У Янкі Купалы і Якуба Коласа таксама ёсць улюбёныя вобразы. У тым ліку раслінныя. На пачатку лета, калі ўсё квітнее і буяе, давайце пройдземся па чароўным садзе, створаным уяўленнем нашых Песняроў, палюбуемся на тыя дрэвы, кусты, кветкі, якія найчасцей сустракаюцца ў іх творах... Некаторыя любілі яны абодва, некаторыя былі ўлюбёнцамі толькі аднаго з іх...

Папараць-кветка

Гэтая дзівосная расліна — сімвал аднаго з Песняроў, а менавіта Янкі Купалы. Кветка, якая расцвітае толькі ў ноч на Івана Купалу — калі і нарадзіўся Іван Луцэвіч. Папараць-кветка дае таму, хто яе знайшоў, магчымасць разумець мову птушак і звяроў, бачыць скрозь зямлю скарбы... Але ж і спакушае людзей магчымасцю лёгка стаць багатым і моцным. У вершы «Заклятая кветка» Янка Купала перасцерагае:

«Чуць толькі

Купальскае свята

Набліжыцца з ночкай

сваей,

Як папараць-кветкай

заклятай

Чаруе

няшчасных людзей...

З надзеяй, і верай,

і сілай

З усюль,

куды б дзе ні зірнуць,

Праз высі, даліны,

магілы

Па кветку

бягуць і бягуць!»

Бягуць дурныя людзі, гінуць мільёнамі за тую прывідную расліну... У вершы «У Купальскую ноч» паэт зноў апісвае героя, які пакутліва шукае кветку-шчасце, а яго ўсё падманваюць, усё мучаюць злыя духі лесу...

«Стой! Здаецца,

вунь зірнула,

Як бы зорка,

як бы сонца!

Ах, не тое! Адвярнула!..

Гэта шышка

на сасонцы».

Вось ужо як бы і знайшоў — але заспяваў певень, і кветка знікла. Верш вельмі ў духу сімвалізму, пошукаў чалавекам Сіняй птушкі, самаідэнтыфікацыі, сэнсу жыцця... Для Купалы папараць-кветка — гэта яшчэ і лёс Беларусі ўвогуле. Недарэмна заканчваецца твор крыкам: «Дайце кветку! Дайце сонца!»

Каліна

Беларускія песні ўпадабалі кустоўе, што буяе ўвесну белым кветам, а ўлетку ягады яго крывавяць барвай... Абодва Песняры згадваюць гэты вобраз. У эпапеі Коласа «На ростанях» пра каліну пяе Ядвіся:

«Ядвіся адышла далей у куток каля кахлянай печы і заспявала:

«Ці я ў полі не калінаю была?..»

Голас у яе быў малады, свежы, сакавіты. Спявала яна з такім праўдзівым пачуццём, што рабіла вельмі добрае і прыемнае ўражанне.

Лабановіч слухаў гэтыя спевы, і нейкі жаль ахопліваў яго. Яму хацелася падысці да дзяўчыны і запытаць яе: «Скажыце, якое гора ў вас на сэрцы?»

Ну а Янка Купала, натхніўшыся гэтым сімвалам дзявочай датклівай красы, стварыў верш «Явар і каліна», які стаў новай беларускай песняй пра каханне, непадуладнае суворым выпрабаванням:

«Песняй

вясны лебядзінаю,

Скінуўшы зімнія чары,

Шэпчуцца явар з калінаю

Ў сумнай даліне

над ярам».

Успамінае каліну ён і ў паэме «Бандароўна», апісваючы гераіню:

«І стаіць яна прад панам,

Як калінка тая,

Што у лузе, над ракою

Вецер пахіляе».

Дуб

Вось пра гэтае дрэва, калі цытаваць абодвух класікаў, і кнігі не хопіць... Нездарма ж Колас уласнаручна пасадзіў каля свайго дома, дзе цяпер музей, чатыры дубы і бярозу, як сімвалы сябе, трох сыноў і жонкі, а адзін з варыянтаў помніка Янку Купалу ўяўляў сабою курган, на вяршыні якога расце дуб... Зусім як у ягонай паэме «Курган»:

«Дуб галлё распусціў

каранасты над ім,

Сухазелле у грудзі ўпілося;

Вецер стогне

над ім уздыханнем глухім,—

Аб мінуўшчыне

ў жальбах галосе».

У прыпавесці Коласа «Дуб» гэтае дрэва апісанае з найвялікай пашанай: «Адны толькі паважныя дубы, узбагачаныя вопытам жыцця за свой доўгі век, не вельмі спяшаліся расчыняць свае покаўкі і выпускаць адтуль свежую зелень маладых лісточкаў, бо дуб — мудрае дрэва, і не паддаецца ён на зман няпэўнай у пачатку вясны». У ягоным вершы з такой жа назвай

«Сілачом стаіць

Дуб разложысты,

І здалёк відаць

Пышны верх яго».

Гэта і сімвал гістарычнай памяці, і трывушчасці беларускага народу.

«Налятаў віхор

З навальніцаю,

Ды не гнуўся ты

Перад бураю!..»

А вось у прыпавесці «Як птушкі дуб лячылі», напісанай у 1955 годзе, калі Колас часта хварэў, можна ўгледзець атаясамленне аўтара сябе са старым дубам, якога ледзь не залячылі занадта клапатлівыя птушкі, не даючы дыхаць вольным паветрам.

Максім Лужанін успамінаў, як з сябрамі наведваў Коласа ў 1944 годзе ў падмаскоўным санаторыі Вузкае, і паэт павёў пасля ўсіх у парк, дзе прадставіў... мясцовым дубам:

«Так Колас пазнаёміў нас з дубамі, пазнаёміў літаральна, бо кожнае дрэва мела чалавечае імя. Канстанцін Міхайлавіч ахрысціў іх так трапна, што, калі называў чарговае імя, здавалася, перад намі не дуб, а сапраўдны Рыгор, вясковы дзядзька ў лапціках і шапцы-аблавушцы. Наймагутнейшы і найстарэйшы ў гэтай сям’і называўся Сымон-дзядзя. Ён замацаваўся на жыццё ў Коласавым вершы "Вузкае". Падставы для пашаны і далікатнага абыходжання з дрэвам, безумоўна, былі. Мы паспрабавалі абняць Сымона: не стала рук. Да нас далучыўся Канстанцін Міхайлавіч. Ён пачаў клікаць у гурт і Марыю Дзмітраўну.

— Хопіць і вас, самі добрыя дубы,— пасміхнулася яна».

Груша

А вось гэтае дрэўца — улюбёнка менавіта Якуба Коласа. У трылогіі «На ростанях» з дзікай ігрушкай асацыіруе настаўнік Лабановіч каханую Ядвісю. Нават знаходзіць у лесе маладую грушку, каб пасадзіць яе на памяць пра дзяўчыну.

Цікава, што Ядвіся сапраўды атаясаміла дрэўца з сабою.

«Яна доўга разглядала яе. Потым засмяялася і сказала:

— Я вырву яе і выкіну.

— Чаму?

— Бо яна такая ж калючая і дзікая, як я.»

А калі Ядвіся павінна ад’ехаць, няшчасная ад таго, што, не папярэдзіўшы, пакіне Лабановіча, ідзе да грушкі:

«Яна аглядаецца, бярэцца за дрэўца. Але грушка моцна бароніць сябе і коле Ядвісі руку.

"Гэта ж я такая калючая,— думае Ядвіся ,— бо я — дзікая!"

Яна зноў падымае руку, асцярожненька бярэ за самы вяршок і ломіць яго. Нашто яна гэта зрабіла? Яна проста хоча сказаць гэтым, што яна злая і нядобрая. Няхай ён ведае гэта».

Якуб Колас распавядаў Максіму Лужаніну, як нарадзіўся адзін ягоны верш:

«— З ігрушамі была яшчэ адна фацэція. Помніш мае «Грушы-сапяжанкі»? Гэтак амаль і адбывалася са мною і з братам Алесем. На ласткоўскай сядзібе расло некалькі груш. Мы з Алесем пасвілі авечкі недалёка ад хаты. Дзядзька Пятрусь гупаў цэпам у гумне. Алесь падвучыў мяне, і я палез у грушы. Дзядзька згледзеў, давялося ўцякаць.

Мы з авечкамі адагналіся далей ад дому, каб паказаць, што нас блізка няма. Цяпер цішком падаўся на раздабыткі Алесь. Узлез наігрушу, налупіў запазуху, а тут — дзядзька! Алесь — наўцёкі, дзядзька за ім. Пакуль Алесь бег, усеігрушы пагубляў. Так мы і не паласаваліся. А дзядзькі доўга пасмейваліся: «А што, смачныя грушкі?».

Вярба

У беларускім фальклоры гэтае дрэўца ўспрымаецца як сімвал тугі і самоты, горкай жаночай долі. Для Янкі Купалы — найлепшы сродак стварыць гатычны пейзаж:

«Стаіць вярба сухая

У полі на мяжы,

Кару з галін спіхае,

Галіны — як крыжы».

Верш напісаны ў 1911 годзе, калі Янка Купала жыў і вучыўся ў Санкт-Пецярбургу, дзе якраз расцвітаў сімвалізм у мастацтве.

У вершы «Вярба» Якуба Коласа гэтае дрэўца таксама невясёлае:

«Пытаў ручаёчак

Сірату-вярбіну,

Што над ім стаяла,

Знізіўшы галіны,

Да вады галоўку

Звесіўшы самотна,

Ды з паўднёвым ветрам

Зюкала журботна...»

Ручаёк пытаецца, чаго ж вербачка над ім такая пахілая ды журботная — аказалася, гэта таму, што ручаёк падмывае яе карэнне, і «нашто я цябе любіла», карацей.

Бяроза

Вядома, ні Купала, ні Колас не маглі не згадваць у сваіх творах бярозу... Праўда, вельмі па-рознаму.

«Расце бяроза серад поля,

Ўдалі ад лесу, сіратой;

Жыве пясняр

з сваёй нядоляй,

З сваёй маркотнаю душой.

Ваюе з бурамі бяроза,

Мароз, слата сячэ яе;

Пясняр з няпраўдай

б’ецца ў слёзах,

За ўсіх цярпіць,

для ўсіх пяе».

Так Янка Купала ў вершы «Дзве долі» паралеліць лёс бярозы з лёсам паэта. У другім вершы, які стаў песняй, бяроза выглядае яшчэ жаласней:

«Шумныя бярозы

Пабяліў мароз.

Хацеў бы я плакаць,

Дый не маю слёз».

У Якуба Коласа вобраз той жа, настрой іншы:

«Надышлі марозы,

Рэчкі закавалі,

Белыя бярозы

Шэранем убралі».

Ну і тое, што Колас пасадзіў ля свайго дому бярозку ў памяць пра жонку Марыю Дзмітраўну, таксама кажа пра ягонае светлае ўспрыняцце гэтага дрэўца.

Лілея

Не так шмат у Песняроў згадак пра асобныя кветкі, хоць Колас ладзіў дзялянкі ля свайго дома — але вырошчваў жыта і ячмень, а Купала, па сведчаннях, дужа любіў ружы — меў пры доме разарый, дзе расла нават рэдкая чорная ружа. Найчасцей у творах абодвух згадваюцца кветкі ўвогуле...

Але ёсць у Янкі Купалы цікавы верш «Гэй ты, дзяўчына, кветка-лілея». Праўда, зусім ён не пяшчотны, як, здавалася б, вымагае вобраз... Наадварот, баявіты:

«Гэй ты, дзяўчына,

кветка-лілея

Вольная птушка

сумнай зямліцы!

Сееш ты слёзы,

думак уроду,

Слёзы-брыльянты

яснай крыніцы».

Верш напісаны ў 1914 годзе, і прысвечаны ён Уладзіславе Станкевіч, якая ў 1916-м стане жонкай паэта. Уладзіслава Францаўна была сапраўды дзяўчынай баявітай, актыўнай беларускай дзяячкай.

З лілеяй параўноўвае Янка Купала і іншую сваю баявітую гераіню, Бандароўну, якая ўцякае ад злога пана і робіцца сімвалам змагання:

«Як маліны, яе губкі,

А твар, як лілея,

Як дзве зоркі, яе вочы,

Гляне — свет яснее».

Сосны

Ну як жа беларускі лес без сасны! Як пісаў Колас на пачатку «Новай зямлі»,

«Вось як цяпер,

перада мною

Ўстае куточак той

прыгожа,

Крынічкі вузенькая ложа

І елка ў пары з хваіною,

Абняўшысь цесна

над вадою,

Як маладыя ў час кахання,

Ў апошні вечар

расставання».

Хаця сосны тыя не толькі ў лесе — ля дома Коласа ў Мінску таксама раслі, Лужанін згадваў, як пісьменнік злаваў на гракоў, што сяліліся на «прыхатніх соснах»: «ломяць, бачыце, галлё, а дрэвы праз гэта ўсыхаюць».

А Янка Купала напісаў усхваленне соснам Карэліі:

«Сосны выносныя,

Гордыя сосны!

Шмат вы ўжо носіце

Сонечных вёснаў».

Хвоі ў абодвух паэтаў не проста дрэвы — яны ўмеюць слухаць і гаманіць, і ўжо куды больш чулыя, чым людзі.

«А елкі хмурымі крыжамі

Высока ў небе

выдзялялісь,

Таемна з хвоямі

шапталісь».

Асіна

Згадаем і яшчэ адно дрэўца, якое дазваляе нагнаць у твор жуды:

«Скрыпяць трухляцінай асіны,

Над курганамі звяр’ё вые...

Гасцінцам, церневай пуцінай,

У ёрмах, скованы, скацінай

Ідуць нябожчыкі жывыя».

Ну вось любіў Янка Купала сімвалізм, дэкаданс і готыку... А вось асіну не любіў, хаця часта згадваў. Асіну ж і беларускі фальклор не шкадуе — дрэва здрады і пакарання. Ужыў той вобраз Купала і ў вершы-памфлеце супраць трацкістаў:

«Мала іх павесіць

На сухой асіне,

Бо нават асіна

Ад сябе адкіне».

А вось у вершы «Дзевяць асінавых колляў», яго Купала не паспеў дапісаць, распавядаецца пра жудасны выпадак генацыду, які фашысцкія захопнікі ўчынялі на беларускай зямлі:

«Іх вывелі дзевяць маіх беларусаў,

Іх вывелі дзевяць яўрэяў маіх,

Зямлі беларускай людзей сівавусых,

Людзей непавінных, мне родных, блізкіх».

Якуб Колас таксама ведаў пра фальклорныя асаблівасці асіны — дзядзька Антось вечарамі распавядаў пляменнікам страшную гісторыю пра несупакоенага нябожчыка, якога належала сустрэць асінавым калом...

Цікава, што як ведзьмака, хаваюць жыўцом Гусляра з паэмы «Курган» — «Закапалі, убілі асінавы кол».

Ліпа

Да ліпы паэты адносіліся паважліва. Светлае дрэва, меданоснае..

"Высока, разлажыста

Расселася пры хаце

Стара-старая ліпа,

Паважная, як свацця"— піша Купала.

У ягоным жа вершы «Забытая скрыпка» менавіта з ліпы зроблены інструмент, здольны абудзіць сэрцы:

«Льюцца пяснярскія словы,

З дошкай ліповай пяюць;

Звесіўшы людзі галовы,

Слухаюць, думкі снуюць».

У вершы «Лірнік вясковы», прысвечаным Сыракомлю, герой гадуецца ў ліповай калысцы. А ў паэме «Нікому» на магіле гераіні вырастаюць ліпа і клён, на знак, што закаханыя з’ядналіся і пасля смерці.

Сваю прыпавесць «Даль» Якуб Колас пачынае так:

«Зацвіла прыгожая ліпа.

Колькі шуму было тут на гэты час, колькі рознагалосага спеву! Працавітыя пчолкі, усялякія мушкі гулі так, што здавалася, нібы ліпа — гэта нейкі дзіўны музыкальны інструмент і тут адбываецца ігрышча».

А потым насенне ліпы захацела паляцець далёка, у сінюю даль... Старой ліпе шкада было пускаць дзіця ў чужы свет, але блаславіла. Паляцела маладое насенне з ветрам, глядзіць на родную зямлю: «няўжо гэта тыя самыя малюнкі, на якія глядзела яно так нядаўна? А дзе ж іх хараство? Дзе тыя абрысы, дзе грабяні, што так павабна выглядалі адтуль — з ліпы?»

Занепакоілася насенне, ці туды яно ляціць, дзе ж тая прывабная сіняя далеч?

Каб зразумець прыпавесць, варта паглядзень на год напісання: 1917. Год вялікіх перамен і вялікіх надзей.

Спадзяюся, кожны з вас захоча знайсці расліны з дрэва гэтага віртуальнага саду на старонках класікаў.