У кожнага пісьменніка і паэта сустракаюцца так званыя магістральныя вобразы — тыя, што ён, свядома ці несвядома, ужывае часцей. Пра такія вобразы для Купалы і Коласа, піша «Звязда».
У Янкі Купалы і Якуба Коласа таксама ёсць улюбёныя вобразы. У тым ліку раслінныя. На пачатку лета, калі ўсё квітнее і буяе, давайце пройдземся па чароўным садзе, створаным уяўленнем нашых Песняроў, палюбуемся на тыя дрэвы, кусты, кветкі, якія найчасцей сустракаюцца ў іх творах... Некаторыя любілі яны абодва, некаторыя былі ўлюбёнцамі толькі аднаго з іх...
Папараць-кветка
Гэтая дзівосная расліна — сімвал аднаго з Песняроў, а менавіта Янкі Купалы. Кветка, якая расцвітае толькі ў ноч на Івана Купалу — калі і нарадзіўся Іван Луцэвіч. Папараць-кветка дае таму, хто яе знайшоў, магчымасць разумець мову птушак і звяроў, бачыць скрозь зямлю скарбы... Але ж і спакушае людзей магчымасцю лёгка стаць багатым і моцным. У вершы «Заклятая кветка» Янка Купала перасцерагае:
«Чуць толькі
Купальскае свята
Набліжыцца з ночкай
сваей,
Як папараць-кветкай
заклятай
Чаруе
няшчасных людзей...
З надзеяй, і верай,
і сілай
З усюль,
куды б дзе ні зірнуць,
Праз высі, даліны,
магілы
Па кветку
бягуць і бягуць!»
Бягуць дурныя людзі, гінуць мільёнамі за тую прывідную расліну... У вершы «У Купальскую ноч» паэт зноў апісвае героя, які пакутліва шукае кветку-шчасце, а яго ўсё падманваюць, усё мучаюць злыя духі лесу...
«Стой! Здаецца,
вунь зірнула,
Як бы зорка,
як бы сонца!
Ах, не тое! Адвярнула!..
Гэта шышка
на сасонцы».
Вось ужо як бы і знайшоў — але заспяваў певень, і кветка знікла. Верш вельмі ў духу сімвалізму, пошукаў чалавекам Сіняй птушкі, самаідэнтыфікацыі, сэнсу жыцця... Для Купалы папараць-кветка — гэта яшчэ і лёс Беларусі ўвогуле. Недарэмна заканчваецца твор крыкам: «Дайце кветку! Дайце сонца!»
Каліна
Беларускія песні ўпадабалі кустоўе, што буяе ўвесну белым кветам, а ўлетку ягады яго крывавяць барвай... Абодва Песняры згадваюць гэты вобраз. У эпапеі Коласа «На ростанях» пра каліну пяе Ядвіся:
«Ядвіся адышла далей у куток каля кахлянай печы і заспявала:
«Ці я ў полі не калінаю была?..»
Голас у яе быў малады, свежы, сакавіты. Спявала яна з такім праўдзівым пачуццём, што рабіла вельмі добрае і прыемнае ўражанне.
Лабановіч слухаў гэтыя спевы, і нейкі жаль ахопліваў яго. Яму хацелася падысці да дзяўчыны і запытаць яе: «Скажыце, якое гора ў вас на сэрцы?»
Ну а Янка Купала, натхніўшыся гэтым сімвалам дзявочай датклівай красы, стварыў верш «Явар і каліна», які стаў новай беларускай песняй пра каханне, непадуладнае суворым выпрабаванням:
«Песняй
вясны лебядзінаю,
Скінуўшы зімнія чары,
Шэпчуцца явар з калінаю
Ў сумнай даліне
над ярам».
Успамінае каліну ён і ў паэме «Бандароўна», апісваючы гераіню:
«І стаіць яна прад панам,
Як калінка тая,
Што у лузе, над ракою
Вецер пахіляе».
Дуб
Вось пра гэтае дрэва, калі цытаваць абодвух класікаў, і кнігі не хопіць... Нездарма ж Колас уласнаручна пасадзіў каля свайго дома, дзе цяпер музей, чатыры дубы і бярозу, як сімвалы сябе, трох сыноў і жонкі, а адзін з варыянтаў помніка Янку Купалу ўяўляў сабою курган, на вяршыні якога расце дуб... Зусім як у ягонай паэме «Курган»:
«Дуб галлё распусціў
каранасты над ім,
Сухазелле у грудзі ўпілося;
Вецер стогне
над ім уздыханнем глухім,—
Аб мінуўшчыне
ў жальбах галосе».
У прыпавесці Коласа «Дуб» гэтае дрэва апісанае з найвялікай пашанай: «Адны толькі паважныя дубы, узбагачаныя вопытам жыцця за свой доўгі век, не вельмі спяшаліся расчыняць свае покаўкі і выпускаць адтуль свежую зелень маладых лісточкаў, бо дуб — мудрае дрэва, і не паддаецца ён на зман няпэўнай у пачатку вясны». У ягоным вершы з такой жа назвай
«Сілачом стаіць
Дуб разложысты,
І здалёк відаць
Пышны верх яго».
Гэта і сімвал гістарычнай памяці, і трывушчасці беларускага народу.
«Налятаў віхор
З навальніцаю,
Ды не гнуўся ты
Перад бураю!..»
А вось у прыпавесці «Як птушкі дуб лячылі», напісанай у 1955 годзе, калі Колас часта хварэў, можна ўгледзець атаясамленне аўтара сябе са старым дубам, якога ледзь не залячылі занадта клапатлівыя птушкі, не даючы дыхаць вольным паветрам.
Максім Лужанін успамінаў, як з сябрамі наведваў Коласа ў 1944 годзе ў падмаскоўным санаторыі Вузкае, і паэт павёў пасля ўсіх у парк, дзе прадставіў... мясцовым дубам:
«Так Колас пазнаёміў нас з дубамі, пазнаёміў літаральна, бо кожнае дрэва мела чалавечае імя. Канстанцін Міхайлавіч ахрысціў іх так трапна, што, калі называў чарговае імя, здавалася, перад намі не дуб, а сапраўдны Рыгор, вясковы дзядзька ў лапціках і шапцы-аблавушцы. Наймагутнейшы і найстарэйшы ў гэтай сям’і называўся Сымон-дзядзя. Ён замацаваўся на жыццё ў Коласавым вершы "Вузкае". Падставы для пашаны і далікатнага абыходжання з дрэвам, безумоўна, былі. Мы паспрабавалі абняць Сымона: не стала рук. Да нас далучыўся Канстанцін Міхайлавіч. Ён пачаў клікаць у гурт і Марыю Дзмітраўну.
— Хопіць і вас, самі добрыя дубы,— пасміхнулася яна».
Груша
А вось гэтае дрэўца — улюбёнка менавіта Якуба Коласа. У трылогіі «На ростанях» з дзікай ігрушкай асацыіруе настаўнік Лабановіч каханую Ядвісю. Нават знаходзіць у лесе маладую грушку, каб пасадзіць яе на памяць пра дзяўчыну.
Цікава, што Ядвіся сапраўды атаясаміла дрэўца з сабою.
«Яна доўга разглядала яе. Потым засмяялася і сказала:
— Я вырву яе і выкіну.
— Чаму?
— Бо яна такая ж калючая і дзікая, як я.»
А калі Ядвіся павінна ад’ехаць, няшчасная ад таго, што, не папярэдзіўшы, пакіне Лабановіча, ідзе да грушкі:
«Яна аглядаецца, бярэцца за дрэўца. Але грушка моцна бароніць сябе і коле Ядвісі руку.
"Гэта ж я такая калючая,— думае Ядвіся ,— бо я — дзікая!"
Яна зноў падымае руку, асцярожненька бярэ за самы вяршок і ломіць яго. Нашто яна гэта зрабіла? Яна проста хоча сказаць гэтым, што яна злая і нядобрая. Няхай ён ведае гэта».
Якуб Колас распавядаў Максіму Лужаніну, як нарадзіўся адзін ягоны верш:
«— З ігрушамі была яшчэ адна фацэція. Помніш мае «Грушы-сапяжанкі»? Гэтак амаль і адбывалася са мною і з братам Алесем. На ласткоўскай сядзібе расло некалькі груш. Мы з Алесем пасвілі авечкі недалёка ад хаты. Дзядзька Пятрусь гупаў цэпам у гумне. Алесь падвучыў мяне, і я палез у грушы. Дзядзька згледзеў, давялося ўцякаць.
Мы з авечкамі адагналіся далей ад дому, каб паказаць, што нас блізка няма. Цяпер цішком падаўся на раздабыткі Алесь. Узлез наігрушу, налупіў запазуху, а тут — дзядзька! Алесь — наўцёкі, дзядзька за ім. Пакуль Алесь бег, усеігрушы пагубляў. Так мы і не паласаваліся. А дзядзькі доўга пасмейваліся: «А што, смачныя грушкі?».
Вярба
У беларускім фальклоры гэтае дрэўца ўспрымаецца як сімвал тугі і самоты, горкай жаночай долі. Для Янкі Купалы — найлепшы сродак стварыць гатычны пейзаж:
«Стаіць вярба сухая
У полі на мяжы,
Кару з галін спіхае,
Галіны — як крыжы».
Верш напісаны ў 1911 годзе, калі Янка Купала жыў і вучыўся ў Санкт-Пецярбургу, дзе якраз расцвітаў сімвалізм у мастацтве.
У вершы «Вярба» Якуба Коласа гэтае дрэўца таксама невясёлае:
«Пытаў ручаёчак
Сірату-вярбіну,
Што над ім стаяла,
Знізіўшы галіны,
Да вады галоўку
Звесіўшы самотна,
Ды з паўднёвым ветрам
Зюкала журботна...»
Ручаёк пытаецца, чаго ж вербачка над ім такая пахілая ды журботная — аказалася, гэта таму, што ручаёк падмывае яе карэнне, і «нашто я цябе любіла», карацей.
Бяроза
Вядома, ні Купала, ні Колас не маглі не згадваць у сваіх творах бярозу... Праўда, вельмі па-рознаму.
«Расце бяроза серад поля,
Ўдалі ад лесу, сіратой;
Жыве пясняр
з сваёй нядоляй,
З сваёй маркотнаю душой.
Ваюе з бурамі бяроза,
Мароз, слата сячэ яе;
Пясняр з няпраўдай
б’ецца ў слёзах,
За ўсіх цярпіць,
для ўсіх пяе».
Так Янка Купала ў вершы «Дзве долі» паралеліць лёс бярозы з лёсам паэта. У другім вершы, які стаў песняй, бяроза выглядае яшчэ жаласней:
«Шумныя бярозы
Пабяліў мароз.
Хацеў бы я плакаць,
Дый не маю слёз».
У Якуба Коласа вобраз той жа, настрой іншы:
«Надышлі марозы,
Рэчкі закавалі,
Белыя бярозы
Шэранем убралі».
Ну і тое, што Колас пасадзіў ля свайго дому бярозку ў памяць пра жонку Марыю Дзмітраўну, таксама кажа пра ягонае светлае ўспрыняцце гэтага дрэўца.
Лілея
Не так шмат у Песняроў згадак пра асобныя кветкі, хоць Колас ладзіў дзялянкі ля свайго дома — але вырошчваў жыта і ячмень, а Купала, па сведчаннях, дужа любіў ружы — меў пры доме разарый, дзе расла нават рэдкая чорная ружа. Найчасцей у творах абодвух згадваюцца кветкі ўвогуле...
Але ёсць у Янкі Купалы цікавы верш «Гэй ты, дзяўчына, кветка-лілея». Праўда, зусім ён не пяшчотны, як, здавалася б, вымагае вобраз... Наадварот, баявіты:
«Гэй ты, дзяўчына,
кветка-лілея
Вольная птушка
сумнай зямліцы!
Сееш ты слёзы,
думак уроду,
Слёзы-брыльянты
яснай крыніцы».
Верш напісаны ў 1914 годзе, і прысвечаны ён Уладзіславе Станкевіч, якая ў 1916-м стане жонкай паэта. Уладзіслава Францаўна была сапраўды дзяўчынай баявітай, актыўнай беларускай дзяячкай.
З лілеяй параўноўвае Янка Купала і іншую сваю баявітую гераіню, Бандароўну, якая ўцякае ад злога пана і робіцца сімвалам змагання:
«Як маліны, яе губкі,
А твар, як лілея,
Як дзве зоркі, яе вочы,
Гляне — свет яснее».
Сосны
Ну як жа беларускі лес без сасны! Як пісаў Колас на пачатку «Новай зямлі»,
«Вось як цяпер,
перада мною
Ўстае куточак той
прыгожа,
Крынічкі вузенькая ложа
І елка ў пары з хваіною,
Абняўшысь цесна
над вадою,
Як маладыя ў час кахання,
Ў апошні вечар
расставання».
Хаця сосны тыя не толькі ў лесе — ля дома Коласа ў Мінску таксама раслі, Лужанін згадваў, як пісьменнік злаваў на гракоў, што сяліліся на «прыхатніх соснах»: «ломяць, бачыце, галлё, а дрэвы праз гэта ўсыхаюць».
А Янка Купала напісаў усхваленне соснам Карэліі:
«Сосны выносныя,
Гордыя сосны!
Шмат вы ўжо носіце
Сонечных вёснаў».
Хвоі ў абодвух паэтаў не проста дрэвы — яны ўмеюць слухаць і гаманіць, і ўжо куды больш чулыя, чым людзі.
«А елкі хмурымі крыжамі
Высока ў небе
выдзялялісь,
Таемна з хвоямі
шапталісь».
Асіна
Згадаем і яшчэ адно дрэўца, якое дазваляе нагнаць у твор жуды:
«Скрыпяць трухляцінай асіны,
Над курганамі звяр’ё вые...
Гасцінцам, церневай пуцінай,
У ёрмах, скованы, скацінай
Ідуць нябожчыкі жывыя».
Ну вось любіў Янка Купала сімвалізм, дэкаданс і готыку... А вось асіну не любіў, хаця часта згадваў. Асіну ж і беларускі фальклор не шкадуе — дрэва здрады і пакарання. Ужыў той вобраз Купала і ў вершы-памфлеце супраць трацкістаў:
«Мала іх павесіць
На сухой асіне,
Бо нават асіна
Ад сябе адкіне».
А вось у вершы «Дзевяць асінавых колляў», яго Купала не паспеў дапісаць, распавядаецца пра жудасны выпадак генацыду, які фашысцкія захопнікі ўчынялі на беларускай зямлі:
«Іх вывелі дзевяць маіх беларусаў,
Іх вывелі дзевяць яўрэяў маіх,
Зямлі беларускай людзей сівавусых,
Людзей непавінных, мне родных, блізкіх».
Якуб Колас таксама ведаў пра фальклорныя асаблівасці асіны — дзядзька Антось вечарамі распавядаў пляменнікам страшную гісторыю пра несупакоенага нябожчыка, якога належала сустрэць асінавым калом...
Цікава, што як ведзьмака, хаваюць жыўцом Гусляра з паэмы «Курган» — «Закапалі, убілі асінавы кол».
Ліпа
Да ліпы паэты адносіліся паважліва. Светлае дрэва, меданоснае..
"Высока, разлажыста
Расселася пры хаце
Стара-старая ліпа,
Паважная, як свацця"— піша Купала.
У ягоным жа вершы «Забытая скрыпка» менавіта з ліпы зроблены інструмент, здольны абудзіць сэрцы:
«Льюцца пяснярскія словы,
З дошкай ліповай пяюць;
Звесіўшы людзі галовы,
Слухаюць, думкі снуюць».
У вершы «Лірнік вясковы», прысвечаным Сыракомлю, герой гадуецца ў ліповай калысцы. А ў паэме «Нікому» на магіле гераіні вырастаюць ліпа і клён, на знак, што закаханыя з’ядналіся і пасля смерці.
Сваю прыпавесць «Даль» Якуб Колас пачынае так:
«Зацвіла прыгожая ліпа.
Колькі шуму было тут на гэты час, колькі рознагалосага спеву! Працавітыя пчолкі, усялякія мушкі гулі так, што здавалася, нібы ліпа — гэта нейкі дзіўны музыкальны інструмент і тут адбываецца ігрышча».
А потым насенне ліпы захацела паляцець далёка, у сінюю даль... Старой ліпе шкада было пускаць дзіця ў чужы свет, але блаславіла. Паляцела маладое насенне з ветрам, глядзіць на родную зямлю: «няўжо гэта тыя самыя малюнкі, на якія глядзела яно так нядаўна? А дзе ж іх хараство? Дзе тыя абрысы, дзе грабяні, што так павабна выглядалі адтуль — з ліпы?»
Занепакоілася насенне, ці туды яно ляціць, дзе ж тая прывабная сіняя далеч?
Каб зразумець прыпавесць, варта паглядзень на год напісання: 1917. Год вялікіх перамен і вялікіх надзей.
Спадзяюся, кожны з вас захоча знайсці расліны з дрэва гэтага віртуальнага саду на старонках класікаў.
