Доўгі час лічылася, што бульбу на беларускія землі прывёз Пётр І, і гэтая легенда расказваецца да сённяшняга дня. Прычым яна настолькі ўелася ў галовы людзей, што транслюецца беларусамі на побытавым узроўні. Аднак у гады, калі рускія сяляне доўга не прымалі заморскае дзіва, на тэрыторыі Беларусі, якая доўга знаходзілася ў складзе Рэчы Паспалітай, пра бульбу ўжо добра ведалі і практыкавалі яе масавую культывацыю. Раней мы ўжо расказвалі, калі на беларускіх землях з’явіўся папулярны караняплод, але ў гэтым матэрыяле разбурым прапагандысцкі фэйк савецкага часу.
Жанчыны перабіраюць бульбу на капцы, в. Мацылёўшчына Нясвіжскага р-на. Фота: radzima.net
Знойдзецца нямала людзей, якія вераць у міф аб тым, што на тэрыторыю Беларусі бульбу прывёз Пётр І. Гэтая легенда распаўсюдзілася ў савецкі час разам з вобразам «старэйшага брата», каб давесці людзям знітаванасць гістарычных лёсаў Расіі і Беларусі. Але факты наконт культывавання і з’яўлення бульбы на беларускіх землях гавораць аб адваротным.
Да прыкладу, у другой палове XIX стагоддзя на нашы землі, што знаходзіліся ў складзе Расійскай імперыі, прыпадала 25 адсоткаў валавой вытворчасці бульбы. У гэты час у Беларусі было 160 перапрацоўчых прадпрыемстваў, якія рабілі спірт і крухмал з бульбы. Паўстае лагічнае пытанне: чаму менавіта на беларускіх землях так масава культывавалася гэтая агародніна, калі яна нібыта прыйшла з усходу?
Калі бульба з’явілася ў Еўропе
На тэрыторыю Еўропы бульба ўпершыню была завезена, хутчэй за ўсё, іспанскім місіянерам С’есай дэ Леонам у 1551 годзе (першынства прыпісваецца таксама канкістадору Франсіско Пісаро), пры яго вяртанні з Перу. Першае сведчанне ўжывання бульбы ў ежу знойдзена таксама ў Іспаніі: у 1573 годзе бульба значыцца сярод прадуктаў, закупленых для шпіталя Крыві Ісусавай у Севільі. У якасці ваеннага трафея ў канцы XVI стагоддзя бульба таксама была прывезена ў Брытанію маракамі Фрэнсіса Дрэйка. Так караняплод патрапіў на сталы еўрапейцаў. У далейшым гэтая культура распаўсюдзілася ў Італіі, Бельгіі, Германіі, Нідэрландах, Францыі і іншых еўрапейскіх краінах.
Ілюстрацыя вокладкі шведскага часопіса «Allers familj journal» 1917 года з выявай індзейца, які перадае клубень іспанскаму канкістадору. Крыніца: kub-inform.ru
Спачатку бульба была прынята ў Еўропе за дэкаратыўную расліну, прычым атрутную. Канчаткова даказаў, што бульба валодае высокімі смакавымі і спажыўнымі якасцямі, у другой палове XVIII стагоддзя французскі аграном Антуан-Агюст Парманцье. Менавіта з яго падачы пачалося пранікненне бульбы ў правінцыі Францыі, а потым і іншых краін. Яшчэ пры жыцці Парманцье гэта дазволіла перамагчы ў Францыі часты голад і пазбавіцца масавай цынгі.
Парманцье прапануе букет з кветак бульбы Людовіку XVI і Марыі-Антуанэце, гравюра ў Le Petit Journal за сакавік 1901 года. Фота: wikipedia.org
З’яўленне бульбы на беларускіх землях
На тэрыторыі сучаснай Беларусі, а тады Рэчы Паспалітай, бульба з’явілася яшчэ ў XVII стагоддзі. Бульба прыйшла ў Беларусь з захаду, перш за ўсё з Прусіі. Там прускі кароль Фрыдрых Вялікі, жадаючы накарміць сваіх падданых і ў першую чаргу велізарнае войска, вырашыў папулярызаваць бульбу. Ён нават засадзіў бульбай каралеўскі палац Сан-Сусі пад Патсдамам, адкуль сяляне па начах кралі каштоўныя клубні.
У гэты час бульба ўспрымалася як экзатычная расліна і з’яўлялася толькі на магнацкім стале. На тэрыторыі Беларусі бульбу пачалі разводзіць у Гродзенскай губерні яшчэ пры каралі польскім і вялікім князі літоўскім Аўгусце III (1736–1763), спачатку падавалі яе да каралеўскага стала. У другой трэці ХVІІІ стагоддзя бульба пачынае распаўсюджвацца на беларускіх землях.
Беларускае сялянства (у канцы XVIII — пачатку XIX стагоддзя) заморскую агракультурную навацыю спачатку сустракала з прахалодай. Актыўна вырошчваць бульбу на беларускіх землях пачалі бліжэй да сярэдзіны ХІХ стагоддзя. Гэта было звязана з рэзкім ростам насельніцтва. Традыцыйныя культуры проста не маглі забяспечыць ежай усіх. Менавіта так бульба стала выратавальнікам беларусаў падчас усіх катастроф XIX–XX стагоддзяў. На гэтым фоне цікавай уяўляецца справаздача магілёўскага губернатара за 1847 год аб стане сельскай гаспадаркі губерні:
«Картофель в губернии разводится в значительном количестве, которое в неурожайные годы служит помощью крестьянину для прокорма своей семьи, а владельцу во время урожаев — для изготовления из нее вина, но в прошлом 1847 году при самом добывании из земли она большей частью подверглась гниению...».
Ілюстрацыя «Беларускія сяляне садзяць бульбу»
Хуткае распаўсюджанне бульбы ў Беларусі было звязана з адносна добрымі ўраджаямі, якія яна давала нават на малаўрадлівых глебах, а таксама з пашырэннем вінакурэння, дзе бульба паступова атрымлівала немалаважнае значэнне. Напрыклад, у 1860-х гадах Гродзенская губерня займала першае месца ў Расійскай імперыі па колькасці перапрацаванай на спірт бульбы, а ўсе беларускія губерні давалі 25% агульнага збору бульбы ў імперыі. Таму ўжо ў сярэдзіне XIX стагоддзя бульба была шырока распаўсюджана на беларускіх палях, хаця ў сялянскім рацыёне бульбяныя стравы доўга не былі пануючымі.
У першай палове XIX стагоддзя бульба толькі пачынала актыўна ўжывацца, складаліся і фармаваліся кулінарныя рэцэпты і прыёмы яе гатавання. Калі да XIX стагоддзя для беларусаў была характэрна збожжавая мадэль харчавання, то з другой паловы XIX стагоддзя яна трансфармуецца ў збожжава-клубневую мадэль. Такі тып харчавання мае на ўвазе, што асноўнае спажыванне крухмалу адбываецца за кошт выкарыстання збожжавых і клубневых у выглядзе печанага жытняга хлеба, каш і разнастайных страў з бульбы. Нездарма на мяжы XIX і XX стагоддзяў на беларусаў прыходзілася не менш за чвэрць валавога збору бульбы ва ўсёй Расійскай імперыі.
З’яўленне бульбы ў Расіі
Першае з’яўленне бульбы ў Расіі звязваецца з імем Пятра І, які ў канцы XVII стагоддзя даслаў у сталіцу мяшок клубняў з Галандыі нібыта для рассылання па губернях для вырошчвання. Але ў апошні час з’явіліся сумневы ў гэтым факце, і некаторыя лічаць, што бульба ў Расіі з’явілася ўжо пасля Пятра, у першай палове XVIII стагоддзя. Напрыклад, з 1730 года бульбу пачалі выкарыстоўваць для царскага стала. Завяла такі звычай імператрыца Ганна Іаанаўна.
«Пётр, магчыма, сапраўды прывёз у Расію нейкую колькасць бульбы ў якасці дзіва — якіх дзіваў ён толькі не замаўляў, напрыклад, марынаваныя манга, — але ніякай кампаніі па насаджэнні бульбы пры ім не было. Прыжывацца ў Расіі бульба стала значна пазней, у другой палове стагоддзя», — гаворыцца ў артыкуле Ігара Федзюкіна на сайце часопіса Arzamas.
Міф аб з’яўленні бульбы пры Пятры Першым ставіцца пад сумнеў і ў самой Расіі. Фота: dzen.ru
Шырока распаўсюдзіць бульбу спрабавалі ўжо пры Кацярыне ІІ. У 1765 годзе быў выдадзены спецыяльны ўказ, у адпаведнасці з якім новую культуру пачалі завозіць з-за мяжы і распаўсюджваць па краіне. Гэты ўказ называўся «Настаўленне Сената «Аб развядзенні земляных яблыкаў»». Настаўленне змяшчала дэталёвыя рэкамендацыі па развядзенні і ўжыванні бульбы, і разам з насеннем бульбы яно было разаслана па ўсіх губернях.
Пры гэтым сяляне сапраўды не хацелі саджаць бульбу. У іх адбіралі пад пасадку бульбы лепшую зямлю, каралі за невыкананне прадпісанняў уладаў высаджваць бульбяныя клубні. У адказ сяляне пратэставалі.
Старонка спецыяльнага настаўлення «Аб развядзенні земляных яблыкаў». Фота: m.bigenc.ru
Па адной з версій, дапамог крыху выправіць сітуацыю вучоны-аграном Андрэй Болатаў. Ён апублікаваў 26 жніўня 1770 года навуковы артыкул «Заўвагі аб бульбе». У ім гаварылася аб тым, як саджаць, збіраць і захоўваць гародніну.
Селекцыя бульбы ў Беларусі, «бульбяныя бунты» ў Расіі
У адрозненне ад Расіі, у Беларусі земляныя клубні куды хутчэй прыжыліся. Бульба пакрысе стала ўваходзіць у паўсядзённы рацыён розных пластоў насельніцтва (сяляне, мяшчане, дваране).
Ужо ў 1-й палове ХІХ стагоддзя ў Беларусі былі пэўныя поспехі ў селекцыі бульбы. У найбольш заможных маёнтках аматары-адзіночкі шляхам адбору лепшых раслін у пасадках бульбы стваралі новыя гатункі. У 1868 годзе ў «Земляробчай газеце» паведамлялася пра першыя гатункі бульбы ў Горацкім павеце. Першае выпрабаванне мясцовых і замежных гатункаў бульбы праведзена ў 1845 годзе ў Горы-Горацкай земляробчай школе, а першае экспанаванне разнастайных гатункаў бульбы прайшло ў Горы-Горацкім земляробчым інстытуце ў 1853 годзе на першай сельскагаспадарчай выставе.
Свята бульбы ў аграгарадку Малая Бераставіца Гродзенскай вобласці. Фота: planetabelarus.by
Пакуль на беларускіх землях бульба актыўна ўваходзіла ў традыцыйны рацыён, а таксама выкарыстоўвалася ў прамысловасці і нават пачала развівацца селекцыя землянога клубня, то рускія сяляне актыўна выступалі супраць гэтага заморскага прадукта. Сяляне розных рускіх рэгіёнаў былі абураныя да глыбіні душы, калі імператар Мікалай I у галодны 1840 год загадаў паўсюдна саджаць бульбу замест пшаніцы. Улады дапамагалі з пасадачным матэрыялам, давалі рэкамендацыі па пасадцы бульбы і доглядзе за ёй, тлумачылі, як ужываць клубні ў ежу. Аднак сяляне былі незадаволены падобным развіццём падзей. Пачаліся так званыя бульбяныя бунты. Тэрыторыя іх ахопу была шырокая, практычна па ўсёй Расіі. Асабліва абураліся на дзеянні ўладаў стараабрадцы. Ахрысціўшы ні ў чым не вінаватую бульбу «яблыкам чорта» і «пляўком д’ябла», яны катэгарычна былі настроены супраць пасадкі такога караняплода.
Ілюстрацыя «бульбяных бунтаў» на расійскіх землях. Фота: kulturologia.ru
Такім чынам, сцвярджэнне аб тым, што бульбу завёз на тэрыторыю Беларусі Пётр I, з’яўляецца абсалютнай выдумкай. Больш за тое, калі жыхары беларускіх земляў розных саслоўяў (у тым ліку і сяляне) успрынялі бульбу і сталі яе культываваць досыць хутка, то сяляне расійскіх губерняў доўгі час выступалі катэгарычна супраць заморскага клубня ды нават масава бунтавалі супраць вырошчвання бульбы.
«Пётр I тут ні пры чым. Ён прывёз бульбу з Галандыі ў Расійскую імперыю ў канцы XVII стагоддзі, але мы тады не былі яе часткай. Навукоўцы гавораць, што дзіўныя клубні з’явіліся на беларускіх тэрыторыях гадоў за сто да Пятра. Калі расійскіх сялян літаральна сілай прымушалі вырошчваць бульбу, то на нашых сталах яна даволі хутка стала асновай многіх страў», — абгрунтавана заключае генеральны дырэктар Навукова-практычнага цэнтра НАН Беларусі па бульбаводстве і плодаагародніцтве кандыдат сельскагаспадарчых навук Вадзім Маханько ў матэрыяле на сайце аднаго з дзяржаўных рупараў, выдання «СБ. Беларусь сегодня».
Хведар Прылёпаўскі, Budzma.org
