Калумніст budzma.org Лаймуціс Сакалоў шукае і знаходзіць вытокі беларускай бязвольнасці і безыніцыятыўнасці ў сістэме вышэйшай адукацыі.
У чым праблема сучасных беларусаў? У адсутнасці ідэйнасці? Страху заляпацца? Важдзізме? Мяркую, што гэта вынікае з адсутнасці плюралізму, іншадумства, традыцыі крытыкі і гістарычнай адсутнасці пляцовак фармавання гэтых працэсаў.
У прасторы пастаянна віруе адно барадатае, але актуальнае выказванне: “Усё пачынаецца са школы”. З гэтым цяжка не пагадзіцца, але ж, як мне падаецца, сапраўдная традыцыя мыслення і стварэння пачынаецца менавіта ва ўніверсітэце, дзе ў тэорыі павінныя сабрацца ўжо мэтанакіраваныя і апантаныя сваёй справай маладзёны, што хочуць не проста атрымаць “корачку”, але і змяніць сваю сферу, дадаць да яе новых ідэй, а можа нават паглыбіць тое, што раней падавалася не такім значным. Але...
Але я ніколі не забуду, як у свой не надта працяглы час навучання ў тагачасным Інстытуце журналістыкі БДУ пачуў вельмі папулярныя і масавыя словы: “Дык тут проста прасцей корку атрымаць!” Дыплом як самамэта. Ну а праграма ўраўнілаўкі, што зусім не спалучалася з актуальнымі медыя, проста забівала любую спробу іншадумства і крытыкі. Як, напрыклад, аднойчы пісалі эсэ па філасофіі. Трэба было выказаць свае думкі. І ведаеце што? Нават там большасць пісала, у чым згодная і наколькі гэта ўсё важка і прыўкрасна. Ні слова таго, што самі думаюць. Далі тое, што, на іх думку, ад іх патрабуецца. І некаторыя былі ў шоку, што, аказалася, можна было КРЫТЫКАВАЦЬ, аналізаваць і ПРАПАНОЎВАЦЬ, ствараць ДЫСКУСІЮ! А мяне тады шакавала, што можна проста слепа пагаджацца, бо гэта ў праграме — значыць вартае, неабходнае і абавязкова праўдзівае.
Дык адкуль растуць рогі гэтай праблемы? Чаму так шмат людзей адвыкла ад дыскусій, а не срачаў? Аналізу, а не сляпой таўталогіі?
І тут я вырашыў пакапаць універсітэцкую гісторыю нашага рэгіёна... Спачатку давайце зірнём, як было ў суседзяў.
Польшча. Самы старажытны ўніверсітэт — Ягелонскі, што ў Кракаве. Год ўтварэння — 1364. Калі браць часы да ХХ стагоддзя, то ў Польшчы на момант рэвалюцыі ўжо існавалі 2 універсітэты: Ягелонскі і Варшаўскі (1816). А калі ўзяць ўніверсітэты перыяду незалежнасці і Віленскі ўніверсітэт, лічба будзе нашмат большая.
Украіна. Дэ-факта першым універсітэтам можна лічыць Астрожскую славяна-грэцка-лацінскую школу, заснаваную за некалькі гадоў да Віленскага ўніверсітэта — у 1576-м. Калі ж браць перыяд да ХХ стагоддзя, то тут можна здзівіцца колькасці вышэйшых школаў: Кіева-магілянская акадэмія (1632), Львоўскі ўніверсітэт (1661), Харкаўскі ўніверсітэт (1805), Кіеўскі ўніверсітэт (1834), Адэскі ўніверсітэт (1865), Чарнавіцкі ўніверсітэт (1875), Кіеўскі політэхнічны інстытут (1898). У суме мы атрымліваем ажно 8 нацыянальных ВНУ!
Літва. Апроч супольнага для яе, Беларусі і Польшчы Віленскага ўніверсітэта ўсё ж варта ўзяць у пералік і тыя ВНУ, што былі заснаваныя ў час яе незалежнасці да савецкай акупацыі, бо тут усё ж можна казаць аб заснаванасці на нацыянальных, а не савецкіх традыцыях. І тут мы атрымліваем таксама даволі вялікі спіс: Універсітэт Вітаўта Вялікага (Каўнас, 1922), Цяльшайская духоўная семінарыя (1927), Акадэмія асветы (1935), Каўнаскі медыцынскі ўніверсітэт (1919), Літоўская акадэмія музыкі і тэатра (Каўнас, 1933), Сельскагаспадарчая акадэмія (1924).
А што тычыцца Беларусі... Толькі Віленскі ўніверсітэт і Беларуская сельскагаспадарчая акадэмія (Горы-Горкі, 1840). З моманту іх закрыцця і фактычна па сённяшні дзень на тэрыторыі Беларусі перасталі існаваць сапраўды свабодныя і адносна вялікія пляцоўкі фармавання ідэй і развіцця школы, традыцыі ў шэрагу гуманітарных (і не толькі) сфераў. А калі казаць наўпрост, то нават сёння ў тым ліку грамадства робіць усё магчымае, каб дабіць любыя магчымасці з’яўлення гэтых так патрэбных парасткаў бунту ідэяў. Але ж вельмі сімвалічна, што абодва гэтыя ўніверсітэты былі закрытыя за іншадумства і нацыянальныя ідэі. Прыкладна такі ж лёс спасціг ЕГУ ўжо ў ХХІ стагоддзі...
Такім чынам, фактычнае адставанне ў ідэях, традыцыі кансэнсусу, іншадумства дасягае амаль 156 гадоў. Я не кажу, што ўвогуле нічога не было, але гэтыя парасткі развіваліся пад уплывам зусім іншых культур, былі скажоныя і часам узаемавыключальныя. Ну, адзінае што можна вылучыць асобна, — феномен Заходняй Беларусі, які чамусьці выпускаюць з поля зроку, хоць менавіта гэты перыяд прынёс краіне нейкае свежае паветра.
Можа, менавіта таму ёсць такая ідэйная і развіццёвая розніца паміж суседзямі і Беларуссю?
Калі ў імперскіх ВНУ яшчэ была хоць нейкая глеба для развіцця, то савецкая сістэма канчаткова ператварыла універсітэты ў заводы штампоўкі выканаўцаў волі сістэмы.
Канечне, былі асобы-выключэнні, але ж у асноўным яны ці былі напалову адэптамі партыі, ці расстраляныя, ці проста фактычна не было пляцоўкі. Такім чынам, панятак эліты дэградаваў, муціраваў з савецкімі догматамі, і ў канцы мы маем паўдыктатарскія мікрасусвецікі важдзёў, што ці жывуць па прынцыпах той самай наменклатуры альбо маюць паўрэлігійныя скрэпы нейкага падставовага набору ідэй, якія настолькі маральна састарэлі, што жыцця гэтаму ў ХХІ стагоддзі фактычна няма.
Адзіная ўстанова, якая хоць крыху наблізілася да мінімальнага выпраўлення сітуацыі, — ЕГУ, але праблема настолькі глыбокая, што пляцоўкі ўжо недастаткова, ды і ёсць некалькі сваіх “але”.
Патрэбная тэрмінова хоць нейкая традыцыя і школа, нейкая метадычка і базіс, праз які ахвочыя змогуць адносна хутка і якасна пераарыентавацца ў новае поле. Прашу не блытаць з фанатызмам і маўклівым падпарадкаваннем — базіс на тое базіс, каб яго абмяркоўваць, удасканальваць і змяняць у залежнасці ад духу эпохі і генерацый.
Менавіта таму, мяркую, у Беларусі фактычна няма ідэй, крэатыву і сапраўднай інавацыйнасці — збольшага спалучэнне і рэплікацыя, якая задавальняе даволі фанатычныя густы адэптаў тых ці іншых малых суполак.
А іншадумства як лічылася варожай дзейнасцю, так і засталося, бо, на жаль, смелыя ідэі і незалежнасць у галовах дагэтуль у Беларусі не ў прыярытэце... Таму калі і пачынаць перамены, дык у першую чаргу з ВНУ.
Лаймуціс Сакалоў
