Аб любой яго карціне — партрэце, пейзажы, нацюрморце — можна сказаць: «Балюча глядзець». Яго палотны напоўнены драматызмам — нават у тым выпадку, калі аўтар малюе селядзец. Яго пэндзаль імпэт, незалежна ад таго, што ён піша — гай у ветраны дзень або партрэт томнай прыгажуні. Пра Хайма Суціна піша «Слушна».

Хаіма Суціна ў мастацкім свеце адначасова лічаць геніем і вар’ятам, пра яго ходзяць легенды. Над работамі мастака разважацюць крытыкі розныіх краін свету.

Дарэчы, селета 13 студзеня споўнілася 140 год з дня нараджэння творцы.

Дзяцінства і юнацтва

Ранняя біяграфія Хаіма Суціна поўная невыразнасцяў. Даследчыкі жыцця і творчасці мастака спрачаюцца аб даце нараджэння мстака, аб прафесіі і імені яго бацькі (паводле адных звестак, мужчына працаваў краўцом, а па іншых — служкай у сінагоге).

Два факты бясспрэчныя: будучы жывапісец быў дзесятым з 11 дзяцей, якія нарадзіліся ў сям’і Суціных, і, як усе сыны гэтага прозвішча, з’явіўся ў мястэчку (маленькім мястэчку) Смілавічы пад Мінскам. Большасць біёграфаў сыходзяцца на тым, што Хаім нарадзіўся ў студзені 1893 года.

Дзяцінства мастак правёў у беднасці, брудзе, неўладкаванасці. Бацька часта груба і жорстка ставіўся да сваіх дамачадцаў. Хаім увесь час недаядаў — часам хапаў цыбуліну, бульбіну ці кавалак хлеба і ўцякаў у лес, хаваўся сярод дрэў, начаваў у полі, каб у канчатковым выніку вярнуцца дадому і прыняць немінучае пакаранне.

Ад недаядання ў хлопчыка развілася язва страўніка, ад якой Хаім мучыўся ўсё жыццё. Артадаксальны іўдаізм, які прынімаўся Суцінымі і іх суседзямі, забараняў пластычную выяву людзей і жывёл. Запал Хаіма да малявання прыходзіўся блізкім і аяроддзю не па гусце.

За спробу намаляваць равіна яго збілі да паўсмерці. Гавораць, што менавіта гэты равін даў хлопчыку 25 рублёў, з якімі ён і ўцёк ад сям’і ў Мінск.

У 14 гадоў падлетак пакінуў Смілавічы, выратаваўшыся ад сям’і ў Мінску. Жыў выпадковымі заробкамі і вучыўся ў рысавальнай школе Якава Кругера, дзе пасябраваў з аднагодкам-аднадумцам — сынам падрадчыка Міхаілам Кікоіным.

Грошы на пераезд у Вільню ў сяброў з’явіліся пасля таго, як Суцін напісаў партрэт мясніка, які з’яўляецца сваяком равіну. Выява мужчыну не спадабалася, і ён жорстка пабіў Хаіма. Служыцель культу, каб замяць здарэнне, выплаціў юнаму мастаку кампенсацыю. У цэнтры Віленскай губерні Суцін і Кікоін вучыліся ў рысавальнай школе Івана Трутнева.

У апошні перадваенны год Суцін прыехаў у Парыж і пасяліўся ва «Улье» — інтэрнаце маладых мастакоў на Манпарнасе. Па ўспамінах Кікоіна, які дабраўся да Францыі за год да сябра, Хаім спаў на драўлянай шырме, прывязанай да двух крэслаў. Зрэшты, у цёплую пару года насельнікі «Улья» аддавалі перавагу начлегам на вуліцы: усярэдзіне памяшканняў лютавалі клапы.

У тым жа інтэрнаце жыў ураджэнец Віцебска Марк Шагал, але адносіны паміж ім і Суціным не склаліся. На жыццё Хаім зарабляў, разгружаючы вагоны з рыбай.

Хаім Суцін наведваў парыжскую Нацыянальную вышэйшую школу прыгожых мастацтваў, займаючыся ў майстэрні Фернана Кармона, вядомага мастака-акадэміста, майстра гістарычнага і партрэтнага жанраў. Аднак у Акадэміі мастацтваў Хаім аказаўся свавольным вучнем. Ураджэнцу Смілавіч не падабалася выконваць эскізы і капіраваць работы майстроў.

Хаім Суцін «Нацюрморт»

Сапраўдную адукацыю Суціну даў Луўр. У музеі юнак бясконца любаваўся жывапісам папярэднікаў і сучаснікаў. Любімым мастаком Хаіма быў Рэмбрант, чыю карціну «Ялавічная туша» Суцін шматразова паўтараў.

З пачаткам сусветнай вайны Суціна і Кікоіна залічылі ў працоўнае войска: маладыя хлопцы капалі акопы. Аднак Хаіма адлічылі па здароўі. На заводзе «Рэно» пры вырабе снарадаў ён пашкодзіў палец і быў дэмабілізаваны канчаткова.

Неўзабаве пачалося сяброўства Хаіма з Амедэа Мадзільяні, якое ў 1920 годзе перапыніла смерць італьянца сефардскага паходжання. Прычынай якой стаў туберкулёзны менінгіт.

Мадзільяні паспеў напісаць партрэт Суціна, на якім ураджэнец Смілавіч выглядае больш прывабным, чым на аўтапартрэце.

Амедэа звёў Хаіма з мецэнатам Леапольдам Збароўскім, які пачаў купляць работы апантанага жывапісам хлопца. У 1922 годзе 52 палотны мастака набыў амерыканскі калекцыянер Альберт Барнс.

У 1927 годзе адкрылася першая персанальная выстаўка творцы ў Парыжы ў галерэі «Бінг» на вуліцы Баэці. Суцін на адкрыццё не зпайшоў. Тым часам кошты на палотны мастака раслі і дасягалі 22000 франкаў. Папулярнасць расла, але да ўласнай творчасці мастак ставіўся вельмі патрабавальна, больш за тое, нярэдка знішчаў, разрываў на шматкі або спальваў свае творы. У дні дастатку Хаім скупляў свае раннія работы, каб знішчыць іх.

Асабістае жыццё

Большую частку жыцця Хаім пражыў у галечы. Сродкі, якія з’яўляліся ад продажу карцін хутка марнаваліся як Суціным, так і яго прыяцелямі, і галодныя часы вярталіся. Ён быў неахайны, пакутаваў нервовым цікам, меў дрэнныя зубы і неадпаведна маленькія рукі.

Па ўспамінах сучаснікаў, мастак звычайна цураўся жанчын і саромеўся размаўляць з дзяўчынамі і дамамі. Тым не менш асобныя звесткі аб асабістым жыцці Суціна захаваліся.

Першым каханнем хлопца стала Дэбора Мельнік, якая марыла аб кар’еры спявачкі ў оперным тэатры Вільні. Аднак спроба пазнаёміцца з дзяўчынай не мела поспеху.

Далей для Хаіма скончыліся зносіны з дачкой віленскага лекара Рафелкеса, які запрашаў бедных прыхаджан сінагогі да сябе ў хату абедаць. Суцін зрабіў прапанову дзяўчыне, яна абурана адмовілася. Каб загладзіць сардэчную рану Хаіма, бацька прыгажуні аплаціў мастаку білеты ў Парыж.

Натуршчыцы, якіх знаходзіў для Суціна Мадзільяні, упрыгожвалі ў Парыжы адзіноту ўраджэнца Смілавіч. Амедэа заахвоціў Хаіма да выпіўкі.

Аднойчы парыжане знайшлі ў смеццевым баку цела хлопца і прынялі яго за труп. Мастак быў жывы, але мярцвяцкі п’яны.

Ужо вядомы, Хаім сустрэў у Парыжы Дэбору Мельнік і закруціў з ёй раман. У 1925 годзе жанчына нарадзіла дачку Эмі. Суцін не прызнаў бацькоўства — сцвярджаў, што Дэбора пераспала з усім Манпарнасам, а дзяцей мець наогул не можа з-за венерычнай хваробы. Калі Эмі вырасла, стала мастачкай і працы падпісвала прозвішчам Хаіма Суціна.

У 1930 годзе ў парадаксальным варыянце паўтарылася гісторыя з юнацтва Хаіма. Мастак закахаўся ў Мары-Зелін —дачку мастацтвазнаўцы Элі Фора, які адносіўся да Суціна як да сына і лічыў мастака геніем. З-за адмовы дзяўчыны адносіны жывапісца з Форам разладзіліся.

Пасля смерці Збароўскага мужчыну дапамагала сям’я Мадлен і Марселен Кастэн. Хаім 5 разоў з траўня па верасні жыў у маёнтку забяспечанай пары.

У 1937 годзе Суцін пазнаёміўся з галоўным каханнем свайго жыцця — нямецкай рудавалосай габрэйкай Гердай Грот, якая ўцякла ў Францыю, каб пазбегнуць пераследу нацыстаў. Да моманту іх сустрэчы Хаім быў падобны на шкілет, любы прыём ежы выклікаў у жывапісца спазм у страўніку. Герда 3 гады сумяшчала для мастака ролі жонкі, маці і апекуна — адпойвала Суціна адварамі і вадзіла па лекарах.

Амерыканцы запрашалі Хаіма пераехаць у краіну свабоды, аднак мужчына адмовіўся. Па меркаванні мастака, у ЗША не было цікавых для малявання дрэў.

У 1940 годзе Герду адправілі ў спецлагер на Пірэнэях. Пакуль сяброўка Хаіма знаходзілася ў зняволенні, Мадлен Кастэн звяла Суціна з арыстакраткай Мары-Бертай Оранш, якая стала апошняй жанчынай у жыцці жывапісца.

Жывапіс

У партрэтах, пейзажах і нават нацюрмортах Суціна прасочваецца роспач. Рыбы і зайцы на карцінах Хаіма не проста мёртвыя, а садысткі забітыя, што відаць па застылым выразе пакуты на іх мордах.

Да малявання Хаім ставіўся як да адзінай магчымай формы існавання. Маляваў часцяком начыста — без накідаў. Пры стварэнні палотнаў для кожнай фарбы з палітры Суцін выкарыстоўваў асобны пэндзаль.

Аднак свае карціны мастак нярэдка знішчаў — разрываў на шматкі або спальваў. У дні дастатку Хаім скупляў свае раннія творы, каб разарваць іх.

Маленькі кандзіцер

Цікавасць да работ ураджэнца Смілавіч і цэны на іх пастаянна растуць. Хаім Суцін не прытрымліваўся вызначанага кірунку: кубізм, футурызм, сюррэалізм і дадаізм — усё гэта яму чужда. Мастак пісаў карціны ў асаблівым, аднаму яму ўласцівым стылі, напаўняючы іх уласным бачаннем свету. Адным з галоўных матываў яго творчасці стала адчуванне жыцця як пастаяннага душэўнага болю і ўменне спачуваць.

Мастацтвазнаўца Элі Фор, які напісаў першую манаграфію пра Суціна, казаў, што «З часоў Веласкеса не было вока больш адчувальнага».

Хаім Суцін пісаў работы ў сваім стылі, якому і сёння цяжка знайсці вызначэнне. У яго творах мастацтвазнаўцы знаходзяць падабенства з нямецкім экспрэсіянізмам, уплыў абстрактнага імпрэсіянізму, элементы супернатуралізму, футурызму і прымітывізму. Творы майстра дзівяць філігранным уменнем перадаць напал эмоцый з дапамогай далёкіх ад эстэтыкі выяў: малюнкаў забітых і разобраных на часткі жывёл, дэфармаваных асоб на партрэтах, якія здаюцца бясформеннымі пейзажамі.

Смерць

У 1943 годзе ў Хаіма Суціна абвастрылася язвавая хвароба. Меркаванні ўрачоў бальніцы мястэчка Рышэлье, дзе Хаім хаваўся ад пераследу нацыстаў, наконт неабходнасці аперацыі падцвярдзіліся. Мастака для канспірацыі паклалі ў катафалк і павезлі ў Парыж. Да французскай сталіцы дабіраліся двое сутак, акольнымі шляхамі праз Нармандыю. 9 жніўня мужчына памёр ад язвы, якая перайшла ў перытаніт.

На пахаванні мастака прысутнічала некалькі чалавек, у тым ліку Пабла Пікасо і прарваная ў Парыж па падробленых дакументах Герда Грот. Магіла Суціна знаходзіцца на могілках Манпарнас.

На малой радзіме жывапісца, у Смілавічах, у 2008 годзе адкрыты музей «Прастора Хаіма Суціна». У 2009-м у серыі «Мастакі рускай эміграцыі» выйшла манаграфія Міхаіла Германа «Хаім Суцін».

Самыя вядомыя карціны Хаіма Суціна

Сучаснікі адзначаюць дзіўную працаздольнасць майстра. Ён доўга асэнсоўваў сюжэты сваіх карцін, але па гатоўнасці мог стаяць ля мальберта суткамі. Адным з самых любімых жанраў творцы быў нацюрморт. Творы адрозніваліся багатай фактурай і філіграннай працай з лініямі, дзякуючы якой прадметы на палатне выглядалі вельмі натуралістычна.

Самыя вядомыя карціны Хаіма Суціна: 

«Нацюрморт з трубкай» (1915) — адна з ранніх работ мастака, напісаная пад уплывам Поля Сезана (Paul Cézanne). Малюнак выглядае схематычным, але зачароўвае сваёй экспрэсіяй, якой майстар дамагаецца з дапамогай энергічных мазкоў.

«Чырвоныя гладыёлусы» (1919) — уваходзяць у «кветкавы» цыкл, дзе Суцін праявіў сваё ўменне працаваць з чырвонымі адценнямі. Ярка-пунсовыя бутоны выклікаюць у гледача ўстойлівую асацыяцыю з мовамі полымя.

«Нявеста» (1921–1922) — твор у жанры партрэтнага жывапісу, дзе мастак заўсёды звяртаўся да дэфармацыі. У пачварнасці намаляванай дзяўчыны адчуваецца кранальная неабароненасць, што робіць яе твар запамінальным і значным.

«Ялавічная туша» (1925) — праца са знакамітай «бычынай» серыі, напісанай майстрам з натуры. Мастаку ўдалося так адлюстраваць тушы забітых жывёл, што разробленае мяса выглядае дасканалым і поўным сэнсу, прымушае адчуць трагізм і часовасць існавання ўсяго жывога.

Хаім Суцін у сваёй творчасці давёў да дасканаласці эстэтызацыю прадметаў. У пераламаных лініях, незвычайных формах і буянстве кветак ён мог перадаць адчуванне жыцця як вечнай пакуты, дзе жывапіс становіцца сродкам убачыць прыгажосць у вобразах, якія ў агульным разуменні цяжка назваць прывабнымі.