Аналітычная група Беларускай Рады культуры падрыхтавала агляд развіцця беларускай традыцыйнай культуры. Паводле вынікаў агляду, у ліпені-верасні 2025 года старыя трэнды засталіся актуальнымі: вялікая ўвага да рамёстваў і інструментальнае выкарыстанне традыцыйнае культуры для падкрэслівання збліжэння з Расіяй унутры Беларусі, а ў замежжы — далучэнне беларускіх гуртоў да мясцовых культурніцкіх ініцыятываў і вялікая доля забаўляльнага кантэнту ў відэапрадукцыі, якая папулярызуе традыцыйную культуру.

У дадатак да гэтага цяпер Аналітычная група Беларускай Рады культуры адзначыла пашырэнне геаграфіі святкавання Багача, вялікую колькасць кулінарных фестываляў і прааналізавалі долю даследаванняў традыцыйнае культуры ў беларускай сацыяльна-гуманітарнай сферы на аснове праграмы і вынікаў прысуджэння прэміі Кангрэса даследчыкаў Беларусі, які прайшоў у канцы верасня ў Берліне.

Працяг старых трэндаў

У Беларусі па-ранейшаму шмат фестываляў і выстаў прысвечана рамёствам: ткацтву, набіванцы, выцінанцы, ганчарству, саломцы. Вялікай падзеяй, пра якую шмат пісалі ў сацсетках, стала дэфіле ў традыцыйных строях, якое прайшло 20 жніўня ў Музеі гісторыі беларускай літаратуры.

Тэндэнцыя інструментальнага выкарыстання традыцыйнай культуры для падкрэслівання збліжэння з Расіяй, якую ў папярэднім аглядзе адзначылі як характэрную пераважна для Магілёўскай вобласці, цяпер заўважная і на Віцебшчыне: у аршанскім этнаграфічным музеі «Млын» прайшла выстава рускага народнага роспісу па дрэве, а ў Віцебскім абласным краязнаўчым музеі экспанавалі праект «Традыцыі Абрамцава скрозь стагоддзі». У Мінску ж прайшоў беларуска-расійскі конкурс народных выканальніцкіх мастацтваў «Душа народная».

Традыцыйная культура інструментальна выкарыстоўваецца і на дзяржаўных ідэалагічных мерапрыемствах: цалкам на ёй збудаваныя Дажынкі, якія цяпер праходзяць на абласным і раённым узроўнях (рэспубліканскія Дажынкі не праводзяцца з 2014 г.), шматлікія этнаграфічныя куткі дзейнічаюць на фестывалі «Славянскі базару Віцебску» і падчас Дзён беларускага пісьменства.

Беларусы замежжа працягваюць удзел у культурных ініцыятывах, прысвечаных традыцыйнай культуры, у краінах свайго цяперашняга знаходжання: беларуская дуда прагучала на Вялікапольскім танцавальным летніку і на Дударскім канвенце ў Дамахове (заходняя Польшча), а таксама на Турніры праўдзівых музыкаў у Шчэціне. Гурт «Беларускі цуд» і танцавальны клуб «Ойра» выступілі на Кірмашы народаў (Tautų mugė) у Вільні. З ініцыятыў, звязаных з беларускай традыцыйнай культурай, у Грузіі нашым экспертам вядома пра спеўны гурток у Тбілісі і танцавальны — у Батумі. Абедзьве ініцыятывы амаль ніколі не ўдзельнічаюць у грузінскіх імпрэзах, што можна патлумачыць моўным бар’ерам і вялікім непадабенствам беларускай і грузінскай традыцыйных культур. Часамі пазначаныя ініцыятывы далучаюцца да мерапрыемстваў, арганізаваных іншымі экспатамі ў Грузіі — украінцамі і расейцамі.

У ліпені—жніўні выйшлі апошнія серыі праграмы тэлеканала «Белсат» «Падляшскія вакацыі», у якіх гледачоў знаёмяць у т. л. з традыцыйнай культурай рэгіёна на польска-беларускім памежжы. Праграма «Нітка зорка» вярнулася пасля вакацый, але новых выпускаў, прысвечаных традыцыйнай культуры, пакуль няма.

Багач ад Іркуцка да Беластока

Багач на апошніх альбо перадапошніх выхадных верасня сёлета адзначылі ў Мінску і пад сталіцай: у Музеі народнай архітэктуры і побыту ў Азярцы, у парку гісторыі «Сула», у загарадным клубе «Фестывальны». Святкавалі таксама ў Брэсцкім раёне, у Падляшскім музеі народнай культуры ў Васількаве пад Беластокам і нават у Сібіры — у архітэктурна-этнаграфічным музеі «Тальцы», што пад Іркуцкам. Апошняя імпрэза прайшла ў межах супрацоўніцтва з Маларыцкім раёнам Беларусі, хаця няма вартых даверу этнаграфічных крыніц, якія сведчылі б, што ў гэтай мясцовасці святкавалі Багач.

Афіша святкавання Багача ў Парку гісторыі «Сула». Крыніца: Парк гісторыі «Сула» (Instagram)

Цікава, што на ілюстрацыях да артыкулаў пра Багач у СМІ даволі рэдка сустракаюцца галоўныя сімвалы свята — свечка, зерне, снапкі. Часцей візуальны шэраг апавядае агулам пра традыцыйную культуру — людзі ў строях на фоне драўлянай архітэктуры, пачастункі.

Такая папулярнасць Багача, на нашую думку экспертаў, можа тлумачыцца спробай замяніць гэтым нібы больш аўтэнтычным святам Дажынкі, якія шмат для каго асацыююцца з савецкім часам і сцэнічным фальклорам. На Багачы таксама гучаць жніўныя песні і ўспрымаецца ён як свята ўраджаю.

Фестывалі — кулінарныя і не толькі

У аналізаваны перыяд адбылося шмат кулінарных фестываляў: каравай-фэст «Бацькава булка» ў Свіслачы, святы «Паўлаўскі каравай» у в. Навасёлкі Слонімскага раёна, «Мотальскія прысмакі» ў Іванаўскім раёне, «Дварышчанскія прысмакі» — у Лідскім, «Палескі ўюн» у Пінскім раёне, «Каша — карміліца наша» ў в. Путрышкі Гарадзенскага раёна, конкурс караваяў на Дажынках у Ваўкавыску і фэст «Воранаўскі дранік». Стравы, у несеныя ў Інвентар нематэрыяльнай культурнай спадчыны Беларусі, былі прэзентаваныя ў Лідзе на Днях беларускага пісьменства. У парку гісторыі «Сула» пад Мінскам прайшоў Халаднік-фэст.

Падчас гастраэкафестывалю «Палескі ўюн». Крыніца: zviazda.by

Цікава, што большасць пералічаных кулінарных фестываляў адбылася ў Заходняй Беларусі: у Гарадзенскай і Брэсцкай абласцях. Нельга сцвярджаць, што ва ўсходняй частцы краіны кулінарных фестываляў не праводзілася, аднак звесткі пра іх у прэсе і сацсетках нашым экспертам не трапіліся. Некаторыя з пералічаных мерапрыемстваў прайшлі ў рамках большых фестываляў і святаў, аднак дзяржаўныя СМІ звярнулі на іх увагу. Ва ўсходняй жа частцы краіны гэтага не адбылося. Магчыма, такая розніца тлумачыцца большай ступенню брэндзіраванасці страў традыцыйнай кухні ў Заходняй Беларусі праз іх статус нематэрыяльных гісторыка-культурных каштоўнасцяў краіны. Ва ўсходняй частцы Беларусі страў з такім статусам менш, а тыя, што ёсць, часта ўнесеныя ў складзе рэгіянальных ці агульнарэспубліканскіх намінацый (напрыклад, клёцкі «з душамі» ў Віцебскай вобласці, стравы з таркаванай бульбы) і, магчыма, не ўспрымаюцца як падстава для стварэння мясцовых брэндаў.

Можа быць, што святы халадніка, у т. л. пазначаная вышэй імпрэза ў Суле, адбываюцца пад уплывам адпаведнага свята ў Вільні. Сёлета яно прайшло з 30 траўня па 1 чэрвеня, а віленскія беларусы далучыліся да агульнагарадскога фестывалю, зладзіўшы міні-фэст у Карчме 1863. Нам вядома таксама аб святах халадніку, якія зладзілі беларусы ва Уроцлаве 31 траўня і ў Батумі — 7 чэрвеня. Такім чынам, сезон кулінарных імпрэзаў у дыяспары прайшоў раней, чым у Беларусі. Час правядзення фестываляў, мабыць, абумоўлены тым, што ў цёплую пару зручна есці на вуліцы.

Папулярызацыя рамёстваў, пра якую згадвалася вышэй, таксама часта адбываецца ў форме фестываляў. Акрамя таго, улетку ў Беларусі адбываюцца вядомыя фестывалі, якія складана аднесці да нейкай катэгорыі — «Спораўскія сенакосы», фестываль гумару ў Аўцюках.

Што да замежжа, элементы традыцыйнай культуры (часцей у стылізаваным выглядзе) з’яўляюцца на фестывалях на агульнабеларускую тэматыку, аднак вялікіх імпрэзаў, прысвечаных выключна беларускай традыцыйнай культуры, за аналізаваны перыяд экспертамі не выяўлена.

Навуковыя даследаванні

Як паказаў Кангрэс даследчыкаў Беларусі, які прайшоў у верасні ў Берліне, тэмы, звязаныя з традыцыйнай культурай, з аднаго боку, не вельмі папулярныя — цалкам ёй было прысвечана толькі дзве панэлі з 52 (менш за 4 %):

• Дуды Еўропы: адукацыя праз межы і пакаленні;
• Незавершанае мінулае: беларуская этналогія, культурная антрапалогія і фалькларыстыка ў зваротнай перспектыве.

Універсітэт Гумбальта прымае Кангрэс даследчыкаў Беларусі

Асобныя выступы, прысвечаныя даследаванням традыцыйнай культуры, адбыліся і на іншых панэлях, але гэта не змяняе агульнай карціны: доля гэтай тэматыкі ў беларускай сацыяльна-гуманітранай сферы нізкая. З другога боку, тыя даследаванні, што адбываюцца, даволі прадуктыўныя — сярод 23 пераможцаў прэміі Кангрэса чатыры тэксты (каля 17 %) звязаныя з традыцыйнай культурай:

• Яніна Грыневіч. Як нацыя вучылася спяваць. Мінск: Беларуская навука, 2023 — манаграфія пра фалькларыста Антона Грыневіча падзяліла 2-3 месца (агульная колькасць балаў) з кнігай Вольгі Раманавай «Другая история белорусского советского кино» ў катэгорыі «гуманітарныя навукі (манаграфіі)»;
• Вольга Лабачэўская. (Уводзіны) Архіў забытай экспедыцыі, Экспедыцыя Вацлава Ластоўскага 1928 году. Лёндан: Skaryna Press; Варшава: Czabor Publishing, 2024. С. 10-43 — першае месца ў катэгорыі «гуманітарныя навукі (артыкулы)»;
• Тая ж аўтарка перамагла (месцы не прысуджаліся) ў конкурсе грантаў на падтрымку публікацыі навуковых тэкстаў з манаграфіяй: Вольга Лабачэўская. Аброк. Абыдзённік: Жаночыя рытуальныя практыкі;
• У тым жа конкурсе падтрымалі планаваную публікацыю артыкула: Алена Ляшкевіч, Symbolic functions of the Belarusian Bagpipe («Duda») in Narratives of Modern Urban Bagpipes.

Такім чынам, можна сказаць, што традыцыйную культуру даследуе не так шмат навукоўцаў, але іх праца заўважная ў грамадстве.