«Чаму мы, тыя, хто хоча жыць на ўласнай зямлі, хто любіць Беларусь, вырачаныя на пакуты, мамка?» — задаецца пытаннем пісьменніца і перакладчыца Ганна Комар у чарговым лісце да мамы з Лондана. Ганна распавядае пра кнігу Надзеі Дземідовіч «Век так ня будзе». Яе гераіні, як і многім іншым беларусам і беларускам давялося прайсці страшныя выпрабаванні: беспрытульнасць, лагеры і цэтлік здрайцы на рэшту жыцця — праз яго немагчыма было вучыцца, дзе хочаш, працаваць і жыць, як хочаш. Ганна разважае пра тое, наколькі важна сёння знаходзіць такія гісторыі — гісторыі, якія робяцца апірышчам і падтрымкай для нас сённяшніх.
Ганна Комар у Скарынаўскай бібліятэцы. Фота: Таня Найдэн
Прывітанне, мамка,
Пішу табе з беларускай выспы ў Лондане — так я называю Бібліятэку і музей Францішка Скарыны. Чацвёрты тыдзень, як я тут на стажыроўцы дзякуючы сваёй стыпендыяльнай праграме. Фішка маёй доктарскай стыпендыі ў тым, што яна не толькі пакрывае аплату за навучанне (часткова, астатняе аплочвае ўніверсітэт) і выдаткі на пражыццё, але таксама заахвочвае атрымліваць дадатковыя навыкі і прафесійны досвед, якія падвысяць нашыя магчымасці працаўладкавання па заканчэнні. Напрыклад, можна знайсці неаплочвальную стажыроўку, якая мае доўжыцца ад шасці тыдняў да шасці месяцаў, і ў гэты час табе працягваюць плаціць стыпендыю. Так я вырашыла паваланцёрыць у Скарынаўцы.
Унікальнасць Скарынаўкі ў тым, што такой інстытуцыі не існуе больш нідзе за межамі Беларусі. Сюды за крыніцамі па Беларусі прыязджаюць навукоўцы як мясцовыя, так і з усяго свету. Беларуская эміграцыя ранейшых часоў перадавала ў бібліятэку самыя каштоўныя беларускія кнігі, якія атрымалася вывезці з сабой у замежжа, сюды ж дасылалі беларускі самвыдат беларускія супольнасці ў іншых краінах. Тут можна знайсці кнігі, пра якія ў Беларусі я ніколі не чула, — хаця менавіта іх хацелася б чытаць і абмяркоўваць у школе на ўроках гісторыі і літаратуры. Але ў той Беларусі, якую я памятаю, гэта немагчыма.
Бібліятэка і музей імя Скарыны. Фота: nashaniva.com
Падчас сваёй стажыроўкі я дапамагаю заносіць у каталог некаторыя кнігі. Так шмат з іх хочацца прачытаць! Мноства слоўнікаў і даведнікаў па беларускім мовазнаўстве, фразеалогіі. Гартаю іх, прамаўляю словы і словазлучэнні ўголас, шкадую, што не валодаю гэтым моўным багаццем. Гісторыя, біяграфіі, мемуарыстыка. Мемуарыстыка цікавіць мяне асабліва: у гісторыях іншых я шукаю падтрымкі і надзеі. Адна з кніг, што зацікавілі мяне асабліва, — «Век так ня будзе» Надзеі Дземідовіч.
Я ведала пра паваенную беларускую эміграцыю ў Брытаніі, што некаторыя яе чальцы ўцякалі ад савецкіх рэпрэсій, бо з’яўляліся сябрамі Саюза Беларускай Моладзі (СБМ). Гэта была моладзевая арганізацыі, якая ў акупаванай немцамі Беларусі 1943-1945 гг. мела на мэце выхаваць маладое пакаленне беларусаў і беларусак з любоўю і пашанай да свайго: мовы, гісторыі, культуры — і з надзеяй жыць ва ўласнай вольнай краіне.
Пасля вайны савецкія ўлады пераследавалі чальцоў СБМ як здраднікаў Радзімы, бо арганізацыя была створаная на ўзор саюзу гітлераўскае моладзі і дзейнічала са згоды нямецкіх акупацыйных уладаў. Горкая стыгма замацаваная за СБМ у сучаснай беларускай гісторыі, а дакладней, ідэалогіі, і «Век так ня будзе» — першае дэталёвае сведчанне пра той час і досвед, якое я чытаю. Надзея Дземідовіч распавядае, што яе слонімскую школу ў 1942-м рэарганізавалі ў прагімназію, і навучанне ў ёй было адзінай магчымасцю не быць вывезенымі на прымусовую працу ў Нямеччыну.
«Мне давялося вучыцца і пры паляках, і пры Саветах, — піша Надзея. — І пераважна ў тых жа настаўнікаў. Але такое натхненне з іх боку мы назіралі ўпершыню, як, зрэшты, і з нашага. Упершыню мы вучылі сваё, на сваёй мове, дзеля Беларусі, якая павінна быць незалежнай і будзе гэткаю. А наша вучоба, нашыя спадзяванні на светлую будучыню дадавалі сілаў выжыць у той цяжкі трагічны час. Мы ж былі яшчэ падлеткі...» Аўтарка падкрэслівае, што вучні і настаўнікі яе школы існавалі нібыта ў асобным сусвеце — па-за нямецкай ідэалогіяй, па-за партызанамі і немцамі, але з беларускай мовай і сімволікай, чытаючы забароненых дагэтуль беларускіх аўтараў...
Надзея падкрэслівае, што вельмі добра ўсе разумелі, што немцы — ворагі: «Хіба можна было іх добра ўспрымаць, калі даводзілася назіраць павешаных на рынкавай плошчы людзей, чуць пра забойствы цэлых сем’яў разам з дзецьмі, пра спаленыя разам з жыхарамі вёскі!».
У 1943-м у Слонімскай прагімназіі, дзе вучылася Надзея, зарганізавалі СБМ; далучыцца мог той, «хто любіць свой край, ведае беларускія звычаі, культуру, гісторыю, геаграфію, размаўляе на беларускай мове...»
Як лёгка развейваюцца міфы, калі сустракаешся са шчырымі гісторыямі сапраўдных людзей...
Надзея Дземідовіч. Фота: svaboda.org
Пасля вайны, калі пачаўся пераслед сябраў СБМ, Надзея Дземідовіч чатыры гады хавалася па сваяках і знаёмых, тулячыся ў чужых хатах, без магчымасці вучыцца (а гэтага яна хацела больш за ўсё!), часта баючыся выходзіць з хаты, каб яе не пазналі і не данеслі, пакуль яе тата сядзеў у турме за адмову працаваць на калгас, а маці выжывала з чатырма дзецьмі (і аднойчы сама трапіла ў турму). Надзеіны тулянні нагадалі мне гісторыю габрэйскіх дзетак у акупаваных Нідэрландах, пра якія я нядаўна прачытала ў кнізе дакументальнай прозы The Cut Out Girl: A Story of War and Family, Lost and Found Барта ван Эса. Калі ў Нідэрландах пачаўся пераслед габрэяў, некаторыя бацькі адсылалі сваіх дзяцей жыць у чужыя сем’і, каб уратаваць. Усяго галандскія сем’і хавалі каля чатырох тысяч габрэйскіх дзяцей.
Тысячы сябраў СБМ вымушана выехалі з Беларусі ў замежжа.
Чаму мы, тыя, хто хоча жыць на ўласнай зямлі, хто любіць Беларусь, вырачаныя на пакуты, мамка? І як бы жыла я цяпер, каб не з’ехала, ці жыла б, ці тулялася б па схованках, ці мела б магчымасць вучыцца, працаваць і жыць спакойна? Я не ўпэўненая...
Мне не давялося перажыць і блізу таго, праз што прайшла Надзея Дземідовіч і многія іншыя беларускі і беларусы: беспрытульнасць, лагеры і цэтлік здрайцы на рэшту жыцця — праз яго немагчыма было вучыцца, дзе хочаш, працаваць і жыць, як хочаш.
Я не была ў Кенгірскім лагеры, марачы «каб хоць раз наесціся хлеба...» Не назірала, як у маткі адбіраюць дзіця, якое настолькі прывязанае да яе, што без яе памерла «ад голаду і адзіноты»... Не ўдзельнічала ў лагерным паўстанні, якое «расстрэльвалі з кулямётаў і душылі тракамі вусеняў»... Мяне не везлі з прастрэленай нагой у голы стэп і не клалі «ніцма на гарачы пясок»...
Якія ж людзі моцныя, і як важна знаходзіць гісторыі гэтых людзей! Нягледзячы на тое, якія яны балючыя, тужлівыя і вусцішныя, для мяне, як і для іншых, я ўпэўненая, яны робяцца апірышчам. Я часта задаюся пытаннем, адкуль, ад якіх продкаў пераняла я гэтую любоў да Беларусі, гэты бунтарскі дух, гэтую ахвярнасць. Часта адчуваю сябе самотнай ваяркай у нашай сям’і, не адчуваю падтрымкі роду за спінай. А калі знаходжу гісторыі такіх людзей, як Надзея, тады адчуваю апірышча, глебу пад нагамі і падтрымку за сваёю спінай. Я ведаю, якой цаной мне дасталася тое, што маю, і чыю працу я працягваю.
«Век так ня будзе», — сказала матуля сваёй дачцэ Надзеі, якая ўсё жыццё чакала, што скончыцца гэты «век» і пачнецца вольнае жыццё для Беларусі. Яно так і не пачалося. Але мы ёсць, мамка, а значыцца, усё яшчэ наперадзе.
Абдымаю, Твая дачушка
Чытайце яшчэ:
«Мне тут добра, мамка. Але цягне сэрца ў родны кут...» Другі ліст да мамы з Лондана
«Знайсці ўнутры сябе шчаслівае, бяспечнае месца». Першы ліст да мамы
