Беларуская зямля дала сьвету чалавека, які запляміў яе незьлічоным горам і пакутамі. Сын Эдмунда Дзяржынскага нарабіў столькі, што іншым злачынцам хапіла б на сотні гадоў. Прыгадаем чорныя факты з жыцьця галоўнага чэкіста, адказнага за масавыя рэпрэсіі, піша Павел Хадзінскі ў «Новым Часе».
Дзяржынскі і Сталін
Стварэньне ЧК (папярэднікі нямецкага Гестапа)
ЧК — вядомая як Усерасейская надзвычайная камісія па барацьбе з контррэвалюцыяй і сабатажам, нарадзілася ў злачыннай галаве нашчадка беларускіх шляхцічаў.
Бачаньне Фэлікса Дзяржынскага было ясным з самага пачатку: стварыць інструмэнт абсалютнага страху, меч і шчыт для новастворанага савецкага рэжыму, які здушыць любое падабенства нязгоды ці апазыцыі. Ён быў чалавекам, апантаным ідэалёгіяй, які шчыра верыў, што мэта апраўдвае сродкі.
20 сьнежня 1917 года ЧК пачала сваю змрочную працу. ЧК атрымала карт-блянш арыштоўваць, дапытваць і расстрэльваць па ўласным жаданьні. На працягу некалькіх тыдняў і месяцаў пасьля свайго стварэньня бальшавісцкая ЧК Дзяржынскага разгарнула кампанію фэнамэнальнай жорсткасьці. Агенты ВЧК, апранутыя ў чорныя скураныя паліто былі бэта-вэрсіяй нямецкіх гестапаўцаў.
Яны хапалі «контррэвалюцыянэраў» — тэрмін, які Дзяржынскі наўмысна пакінуў неакрэсьленым, каб уключаць у сябе практычна ўсіх, хто не дэманстраваў лаяльнасьці да злачыннага бальшавіцкага рэжыму. Штаб-кватэра ЧК, зьмешчаная ў будынку Лубянкі ў Маскве, хутка стала сінонімам тэрору.
Дзяржынскі ганарыўся жорсткасьцю:
«Мы ўяўляем сабой арганізаваны тэрор — гэта трэба сказаць вельмі ясна»
Закладнікі
Згодна з загадам Фэлікса Дзяржынскага, ВЧК захоплівала не толькі падазраваных ворагаў рэвалюцыі, але і іх сем’і, сяброў, а ў некаторых выпадках і невінаватых мінакоў — усіх, каго можна было выкарыстоўваць у шантажы.
Гэта нельга назваць захопам ваеннапалонных у традыцыйным разуменьні. Закладнікі адбіраліся не на падставе ўчыненых імі злачынстваў і нават падазрэньняў у нелаяльнасьці. Іх выбіралі менавіта праз іх невінаватасьць, бо ў іх былі сваякі, сябры ці паплечнікі, якія былі ў кіпцюрох ВЧК.
Можна было схапіць каго заўгодна — жонак, мужоў, дзяцей, бацькоў — калі іх блізкіх падазравалі ў антыбальшавіцкай дзейнасьці. Часам цэлыя сем’і хапалі і кідалі за краты без абвінавачваньня і суда, іх лёс залежаў ад паводзінаў або прызнаньняў іншых.
Сёньняшні злачынны рэжым у Беларусі праводзіць падобную палітыку, у тым ліку ў дачыненьні да сваякоў ваяроў Палка імя Каліноўскага.
«Мы не вядзем вайну супраць асобных асобаў, — заявіў Дзяржынскі аднойчы, — але мы зьнішчаем буржуазію як кляс»
Чырвоны тэрор
Дзяржынскі, калі быў вязьнем
Афіцыйнае апраўданьне чырвонага тэрору зьявілася 30 жніўня 1918 года, калі дзьве падзеі выклікалі шок у бальшавіцкага кіраўніцтва. Спачатку эсэрам быў забіты кіраўнік Петраградскай ЧК Майсей Урыцкі. У той жа дзень Ленін ледзь выжыў пасьля замаху Фані Каплан, яшчэ адной эсэркі. Бальшавікі адразу ўхапіліся за гэтыя падзеі як за доказ таго, што іх ворагі паўсюль.
Фэлікс Дзяржынскі прамовіў 5 верасьня 1918 года:
«Законы 3 і 5 верасьня нарэшце надзялілі нас законнымі правамі на тое, супраць чаго пярэчылі да гэтага часу некаторыя таварышы па партыі, на тое, каб канчаць неадкладна, не выпрошваючы нічыйнага дазволу, з контррэвалюцыйнай свалатой»
Як кажа беларускі гісторык Ігар Кузьняцоў, маштаб Чырвонага тэрору дагэтуль спрэчны. Афіцыйная лічба — з 1918 па 1922 год расстраляна 140 тысячаў чалавек. Але гэта ніжняя планка, супраць якой ніхто не спрачаецца. Дасьледчыкі кажуць так: ад 140 — 500 тысяч (вялікі дыяпазон, вельмі цяжка ўсталяваць — дакумэнты не захаваліся) да двух мільёнаў.
Паводле афіцыйных камуністычных дакумэнтаў
Ужываньне растрэлаў:
1. Усіх былых жандарскіх афіцэраў па спецыяльным сьпісе, зацьверджаным ВЧК.
2. Усіх падазроных па дзейнасьці жандарскіх і паліцэйскіх афіцэраў адпаведна вынікам ператрусу.
3. Усіх, хто мае зброю без дазволу, калі няма зьмякчальных абставінаў (напрыклад, сяброўства ў рэвалюцыйнай Савецкай партыі ці працоўнай арганізацыі).
4. Усіх з выяўленымі фальшывымі дакумэнтамі, калі яны падазраюцца ў контррэвалюцыйнай дзейнасьці. У сумнеўных выпадках справы павінны быць перададзены на канчатковы разгляд ВЧК.
5. Выкрываньне ў зносінах са злачыннай мэтай з расейскімі і замежнымі контррэвалюцыянэрамі і іх арганізацыямі, якія знаходзяцца як на тэрыторыі Савецкай Расеі, так і па-за ёй.
6. Усіх актыўных сяброў партыі сацыялістаў-рэвалюцыянэраў цэнтра і правых.
7. Усіх актыўных дзеячаў контррэвалюцыйных партый (кадэты, акцябрысты і інш.).
8. Справа аб расстрэлах абмяркоўваецца абавязкова ў прысутнасьці прадстаўніка Расейскай партыі камуністаў.
9. Расстрэл прыводзіцца ў выкананьне толькі пры ўмове аднагалоснага рашэньня трох чальцоў Камісіі.
10. Па патрабаваньні прадстаўніка Расейскага камітэта камуністаў або ў выпадку рознагалосься сярод чальцоў ЧК справа абавязкова перадаецца на рашэньне Усерасейскай ЧК.
У 1922 годзе Ленін заяўляе аб немагчымасьці спыненьня тэрору і неабходнасьці яго заканадаўчага ўрэгуляваньня, што вынікае зь яго ліста наркаму юстыцыі Курскаму ад 17 траўня 1922 года:
«Суд павінен не ліквідаваць тэрор; абяцаць гэта было б самападманам ці падманам, а абгрунтаваць і ўзаконіць яго прынцыпова, ясна, без фальшу і без прыкрасаў. Фармуляваць трэба як мага шырэй, бо толькі рэвалюцыйная правасьвядомасьць і рэвалюцыйнае сумленьне паставяць умовы выкарыстаньня на справе, больш або меньш шырокага. З камуністычным прывітаньнем, Ленін»
Канцлягеры
З «контррэвалюцыянэрамі» трэба змагацца хутка і бязьлітасна, не проста прымусіць іх замаўчаць, але зламаць і перапрафіляваць для бальшавіцкай справы.
Менавіта Дзяржынскі прапанаваў выкарыстоўваць прымусова-працоўныя лягеры як мэтад кантролю і пакараньня. Ён бачыў у прымусовай працы падвойную мэту — пакараньне і вытворчасьць: зьняволеныя стануць сыравінай для індустрыяльных амбіцый чырвонай дзяржавы.
У 1919 годзе пад кіраўніцтвам Дзяржынскага былі створаныя першыя лягеры. Спачатку гэта былі дастаткова імправізаваныя памяшканьні — пераабсталяваныя казармы, закінутыя фабрыкі, ізаляваныя выспы. Але нешта значна больш чорнае чакала наперадзе.
Ліцэй БДУ, які заплямілі імём масавага забойцы. Фота: sb.by
ВЧК Дзяржынскага пачала напаўняць іх «клясавымі ворагамі» — буржуазнай інтэлігэнцыяй, былымі афіцэрамі, рэлігійнымі дзеячамі, сялянамі, абвінавачанымі ў назапашваньні збожжа. Ідэя заключалася ў тым, каб ператварыць гэтых людзей у дзяржаўных рабоў, якія працуюць ва ўмовах, прызначаных не толькі для працы, але і для зьнішчэньня духу.
Да 1921 году колькасьць лягераў рэзка павялічылася, а разам зь імі і колькасьць зьняволеных, якіх развозілі ў вагонах бы жывёлаў. Да моманту сьмерці Дзяржынскага ў 1926 годзе, закладзены ім грунт быў гатовы да пашырэньня пры яго наступніках. Сталін узяў плян і ператварыў яго ў акіян пакутаў.
