Са жніўня 2020 года рэпрэсіі закранулі тысячы беларускіх сем’яў. Гэта значыць, што дзясяткі тысяч дзяцей сутыкнуліся са страхам страціць бацькоў, жылі (і працягваюць жыць) у трывозе і барацьбе са стрэсам, пішуць «Свабодныя Навіны».

Псіхолаг-педагог Ганна (прозвішча схаванае ў мэтах бяспекі) адзначае: асноўныя праблемы, з якімі сутыкаюцца дзеці ў сувязі са «становішчам у краіне» — гэта высокі ўзровень трывогі і страх.

Як своечасова выявіць псіхалагічную праблему ў дзіцяці? Ці можна — і якім чынам — яе прадухіліць? Як паводзіць сябе ў стрэсавай сітуацыі — ад ператрусу да тэрміновага пераезду — каб мінімізаваць шкоду?

Расказвае эксперт.

Разам гатаваць, пераглядаць фота і казаць добрае

Ганна — педагог-псіхолаг, пачынала працу ў дзіцячым прытулку пры сацыяльна-педагагічным цэнтры. «Я бачыла шмат расставанняў і разумею, што для нармальнага псіхічнага развіцця дзіцяці вельмі важна падтрыманне сувязі. Гэта прывяло мяне да вывучэння тэорыі прыхільнасці».

Працуе як гештальт-тэрапеўт з дарослымі і дзецьмі. З жніўня 2020 года актыўна аказвае псіхалагічную дапамогу на валанцёрскай аснове:

— Працягваю спадзявацца, што сітуацыя зменіцца, і гэты няпросты вопыт стане часткай гісторыі, а мы будзем жыць далей. Але пакуль мы ўсе знаходзімся ў сітуацыі, якая траўміруе, і важна дапамагаць адзін аднаму спраўляцца, адаптавацца з найменшымі стратамі.

Такім чынам, да чаго трэба быць гатовым беларускім бацькам?

— Калі адзін з бацькоў трапіў пад рэпрэсіі, дзіця баіцца, што і з другім нешта здарыцца, — распавядае Ганна. — Ён можа стаць больш плаксівым, нервовым, агрэсіўным, можа стаць больш прывязаным да бацькоў. Напрыклад, дзеці, якія прывыклі спаць асобна, могуць прыходзіць у ложак да бацькоў. Дзеці, якім дазволена паводзіць сябе як маленькія, будуць абіраць такі спосаб. Калі ў сям’і гэта не падтрымліваецца, яны могуць стаць больш капрызнымі; могуць пачацца парушэнні паводзін, напрыклад, дзіця пачне біцца.

Паводзіны любога чалавека ў стрэсавай сітуацыі ўкладваецца ў адну з трох рэакцый — бі, бяжы, замры. Тое ж тычыцца дзяцей: адны становяцца агрэсіўныя, іншыя сыходзяць у пазбяганне (залежнасць ад гаджэтаў — прыклад такіх паводзін).

Але самае неспрыяльнае — гэта заміранне:

— Калі дзіця стала безэмацыйным, замкнёным, на гэта трэба звярнуць увагу ў першую чаргу. Інакш яно можа страціць цікавасць да жыцця, упасці ў дэпрэсіўны стан. Фактычна, гэта адмова ад адчувальнасці: рэальнасць становіцца настолькі балючай і траўміруючай для дзіцёнка, што ён перастае адчуваць наогул, у тым ліку пазбаўляе сябе радасці, захаплення, сімпатыі... калі пачуцці адсякае, то, як правіла, цалкам.

Як мінімалізаваць шкоду, калі вы самі знаходзіцеся ў стрэсе? Галоўнае — разумна ацэньваць сілы.

— Варта прыцягнуць для дапамогі сваякоў, сяброў; калі даросламу цяжка, добра мець магчымасць падзяліцца з блізкімі сваімі думкамі, перажываннямі, звярнуцца за дапамогай да псіхолага, не заставацца адзін на адзін са сваімі пачуццямі. Дзяліцца з іншымі — гэта не слабасць. Уменне карыстацца рознымі стратэгіямі — спраўляцца самому або падзяліцца з іншымі — дазваляе чалавеку быць больш эмацыйна ўстойлівым.

Вельмі важна сумесна бавіць час: разам гатаваць ежу і есці, пераглядаць фатаграфіі, гаварыць, казаць прыемныя словы... нават чытаючы навіны, можна траўміравацца, і гэтаму трэба супрацьстаяць.

Адзін з бацькоў «на сутках» / у турме. Што сказаць дзіцяці?

— Калі дзіця вельмі маленькае і не разумее, што такое турма, мае сэнс сказаць, што бацька (ці мама) з’ехаў, але памятае пра яго і любіць (гэта можа быць узрост 3-4 гады, можа і шэсць гадоў, залежыць ад дзіцяці).

Дзіцяці, які ведае, што адбываецца ў краіне, трэба акуратна, без лішніх падрабязнасцяў, казаць: напрыклад, тата зараз знаходзіцца такім вось месцы, ён нічога дрэннага не зрабіў, табе няма пра што турбавацца, пра цябе паклапачуся я, а ён хутка вернецца.

Калі сядзеў на сутках мой муж, я не змагла схлусіць дачцэ, разумеючы, што інакш вырасце недавер да мяне — яна ўсё роўна даведаецца праўду. Вельмі часта ў дзяцей узнікае прэтэнзія да бацькоў — чаму не сказалі праўду? Напрыклад, калі хаваюць смерць сваяка. Гэтага рабіць нельга. Гэта разбурае давер. Трэба казаць падтрымліваючы: мы пра цябе паклапоцімся, і пра тату паклапоцімся, адправім яму тэлеграму, адвязем перадачу ... важна паказваць, што нягледзячы на тое, што адбылося, мы спраўляемся, мы застаемся актыўнымі. Самае разбуральнае — пачуццё бяссілля і бездапаможнасці.

Калі заключэнне доўгае, важна падтрымліваць сувязь праз лісты. Дзіця ў залежнасці ад узросту можа пісаць ці маляваць — любы ўдзел дапаможа адчуваць сувязь з бацькам. Важна казаць пра яго, успамінаць, планаваць нешта на будучыню. Адчуванне сувязі і прысутнасці дапамагае перажыць расстанне.

Да вас прыйшлі з ператрусам: як сябе паводзіць?

— Ёсць невербальныя спосабы падтрымкі — праз цела. Першае, што варта зрабіць, — абняць, узяць за руку. Гэта сігнал, які кажа «я тут, твае межы цяпер я аберагаю». Так, яны заходзяць у дом, яны парушаюць прасторавыя межы, але ёсць яшчэ і цела — больш блізкая да нас мяжа. Успомніце паводзіны ратавальнікаў: у стрэсавай сітуацыі яны даюць чалавеку цёплае пітво, накрываюць пледам, пераключаюць увагу на цялеснае.

Вельмі важна пастаянна тлумачыць, што адбываецца: так, гэта ператрус, такая працэдура, з якой мы нічога зрабіць не можам, але мы нічога дрэннага не рабілі.

Калі ператрус скончыцца і чужыя людзі сыдуць, трэба пагаварыць адзін з адным. Хто што адчуваў, як гэта было для цябе?.. Трэба даць магчымасць выказаць абурэнне («па якім праве ўварваліся на маю тэрыторыю?!»), злосць, каб яны не засталіся падаўленымі. Добра, калі атрымаецца іх выявіць і выказаць словамі, жэстамі, рухамі і т. д.

Ці варта звяртацца да медыкаментаў?

Напрыклад, даваць дзіцяці валяр’янку.

— У дзяцей ёсць класны спосаб спраўляцца са стрэсам: рухаючыся, гуляючы, яны пазбаўляюцца ад псіхаэмацыйнага напружання. Дзіця можа бегаць, скакаць, шалець; можна яму ў гэтым яшчэ і дапамагчы: з альбомных лістоў намяць «снежак» і кідацца імі. Магчымасць кідаць, шпурляць і тупаць працуе лепш, чым валяр’янка. Гэта дарослыя ў сілу сваёй заціснутасці, з-за таго, што многія з нас засаромлены і не могуць выказваць эмоцыі, заліваюць нешта ўнутр. Дарослым добра дапамагаюць тэхнікі дыхання, ёга; галоўнае — старацца не выкарыстоўваць алкаголь: у сітуацыі стрэсу залежнасць фарміруецца нашмат хутчэй.

Што казаць, калі вы вымушаныя пакінуць дзіця з чужымі людзьмі?

— Так і казаць: я вельмі цябе люблю, ты вельмі добрае дзіця, я як бацька павінен пра цябе клапаціцца, але цяпер ёсць неабходнасць расстацца, і пра цябе паклапоцяцца гэтыя людзі. Я ўвесь час буду падтрымліваць з табой сувязь — і сапраўды гэта рабіць. Калі няма такой магчымасці, казаць, што будзеш увесь час пра яго думаць, будзеш пра яго памятаць; трэба стварыць адчуванне трываласці сувязі.

Тут можа дапамагчы пераходны аб’ект — напрыклад, цацка. Нешта, што нясе часцінку дома, бацькоў. У дарослых гэта трансфармуецца ў паняцце талісмана (той жа крыжык).

Вы пакінулі родны дом і краіну. Як сябе паводзіць?

— Трэба ўвесь час тлумачыць дзецям, што адбываецца, напрыклад: гэта іншая краіна, тут іншая мова, зараз мы яе не разумеем, але з часам асвоім, і яна стане нам зразумелай.

Калі адбываюцца вялікія змены адначасова, з’яўляецца ілюзія, што мы павінны прыняць усе і адразу, абавязаныя імгненна адаптавацца. А слана трэба есці па кавалках. І добра было б гэта засвоіць бацькам; яны павінны разумець, які іх рэсурс, колькі яны могуць даць сабе часу на тое, каб проста выдыхнуць, агледзецца і апісаць убачанае дзіцяці. Напрыклад, можна вывучыць парк паблізу, у якім будзе камфортна сябе адчуваць, не ўваходзячы ў кантакт з чужымі людзьмі, дзе можна не гаварыць на новай мове. Важна даць сабе перадышку. Тое, што абвальваецца лавінай, трэба ператвараць у перспектыву.

Як рэагаваць на негатыўныя эмоцыі і дэструктыўнае паводзіны дзіцяці?

— Самае важнае для бацькоў — разумець, што гэта не капрызы, не дрэнна выхаванае дзіця, а рэакцыя на стрэс. Залатое правіла крызіснай псіхалогіі: любая рэакцыя — істэрыка, агрэсія, трывога, жаданне ўцячы — гэта нармальная рэакцыя на ненармальную сітуацыю.

Можна апісваць тое, што адбываецца: я бачу, што ты зараз робіш тое і тое, ты капрызіш, супраціўляешся, я бачу, што табе дрэнна і цяжка, як я магу табе дапамагчы?.. І бывае, што гнеў змяняецца на ласку, што дзіця пачынае плакаць, і аказваецца, што яно хоча на ручкі, або пачынае гаварыць аб пачуццях. Добра, калі атрымоўваецца перавесці паводзінны спосаб рэагавання на эмацыйны. У такім выпадку можна сказаць: а давай мы паспрабуем у наступны раз, калі табе будзе дрэнна, адразу казаць пра гэта?

Калі варта звярнуцца за дапамогай да спецыяліста?

Для бацькоў гэты момант надыходзіць, калі яны пачынае адчуваць уласнае бяссілле. Ключавыя прыкметы — жаданне аддаліцца і праігнараваць праблему, а таксама азлобленасць. — Бывае, што бацькі эфектыўна спраўляюцца з сітуацыяй, але ўсё роўна адчуваюць сумнеў; тады таксама можна звяртацца да спецыяліста. Ён дасць зваротную сувязь, адлюструе сітуацыю, скажа: «Паглядзіце, як правільна вы вось гэта зрабілі». Гэта ўмацуе пазіцыю аднаго з бацькоў.

Што тычыцца дзіцяці, тут першы сігнал трывогі — заміранне. «Дрэнныя» паводзіны, істэрыкі і плач больш карысныя, так як энергія выкідваецца вонкі і дзіця супакойваецца; у стане замірання гэтага не адбываецца. Варта звярнуцца да псіхолага, калі вы бачыце, што дзіця стала ненатуральна ціхім, замкнулася.

І, вядома ж, важна звярнуцца за дапамогай, калі дзіця само аб гэтым просіць:

— Падлетак можа сам ацэньваць сітуацыю і хацець, каб яго выслухаў нехта іншы. Бацькам не варта ў такім выпадку баяцца, што яны не могуць падтрымаць ва ўсім, задаволіць любыя патрэбы свайго дзіцяці. Гэта не значыць, што бацькі сталі менш важнымі. Нават у нармальнай сітуацыі з дзіцем можа адбывацца нешта такое, чаго бацькі не зразумеюць. Напрыклад, у апошні час падлеткі дзеляцца развагамі пра бісексуальнасць і сваё стаўленне да гэтай тэмы — яны не могуць падзяліцца гэтым з бацькамі. У сітуацыі стрэсу ў сям’і можа ўзнікаць шмат дадатковых пытанняў, а сіл абмяркоўваць іх і вырашаць становіцца менш. У такой сітуацыі нармальна прыцягваць іншых людзей і спецыялістаў.

У любым выпадку, бацькі застаюцца важнымі і каштоўнымі.

За псіхалагічнай дапамогай можна звярнуцца ў службы «Давер» (бот ў телеграм @psiholog2020bot), probono.by (телеграм @tut_pomogut_bot), Feniks (телеграм @feniks_podderzhka).