Працяг. Першая частка тут: Стыль як фактар ідэнтычнасці (Частка 1)
Другая частка: Стыль як фактар ідэнтычнасці (Частка 2)
Трэцяя частка: Стыль як фактар ідэнтычнасці (Частка 3)
Беларускі нацыянальны стыль
Тут, можа, варта хаця б абазначыць вельмі важнае і амаль непрагаворанае пытанне. Што лічыць традыцыйным, здаецца, зразумела. А што лічыць нацыянальным? Тое, што маем дэ факта, тыя новапаўсталыя, часцяком навязаныя гвалтам каштоўнасці, нормы і правілы, згодна з якімі дэ факта жыве большасць насельніцтва краіны, ці тыя традыцыйныя, выпрацаваныя эвалюцыйна, якія збольшага ў рэальным жыцці ўжо не працуюць? І ўвогуле, гэта пытанне, на якое можа быць дадзены адказ, ці проста праблема выбару? У мяне дакладнага адказу няма, а выбар (на карысць традыцыі) ёсць. Мне гэтага хапае.
Я нават магу сабе дазволіць “думаць” і спасцігаць свет не толькі ў вербальных катэгорыях, але і вобразна і інтуітыўна. Нічога новага і арыгінальнага ў гэтым няма, гэта звычайная практыка самаўяўлення, у тым ліку калектыўнага. Немажліва ўсё вымераць і патлумачыць эмпірычна, немажліва апісаць невербальны змест без здагадак і інтэрпрэтацый, без стратаў часткі невербальных сэнсаў падчас перакладу на мову вербальную. “Змест” у дадзеным выпадку – гэта тыя трывалыя ўяўленні пра “хараство і лад”, тыя эстэтычныя нормы і ідэалы, якія існуюць альбо існавалі ў калектыўнай свядомасці чальцоў супольнасці, як правіла, не вербалізуюцца і перадаюцца праз асабісты прыклад і перайманне.
Гэтыя самыя ўяўленні вызначаюць нутраную логіку традыцыйных стыляў, а тыя, у сваю чаргу, гэтыя ўяўленні матэрыялізуюць і захоўваюць, рэтранслююць і пашыраюць. Аналізуючы, адчытваючы стыль, можна зразумець ці нават “адчуць” ягоную логіку і вызначыць тыя эстэтычныя вартасці, тыя нормы і правілы, якія спрычыніліся да яго паўстання. Пераклад гэтых вартасцяў, нормаў і правілаў на вербальную мову – першы і галоўны крок да азначэння “зместу” традыцыйнага мастацтва і, шырэй, культуры. Стыль у якасці дапаможніка па дэшыфрацыі невербальнага зместу нацыянальнай культуры – тэма не новая, пра стыль у гэтым кантэксце шматкроць пісалася на старонках “Нашай Нівы” на самым пачатку ХХ стагоддзя.
“Стыль – гэта наша душа, душа народа, стыльнасць – адбіццё нашай душы на нашых творах”, – пісаў Вацлаў Ластоўскі ў артыкуле “Аб патрэбе стылю ў жыцці народа”. А вось ад рэдакцыі: “Праблема нацыянальнага стылю займае адно з найбольш важных месцаў у культуралагічнай праблематыцы “Нашай Нівы”. І гэта было сапраўды так: на старонках газеты авансавалася дзейнасць новастворанага “Віленскага таварыства дапамогі хатняму рамяству і народнаму мастацтву” (1913), падрабязна рэцэнзавалася “Першая краёвая выстаўка дробнага прамыслу і народнага штукарства” (1913), адначасна з гэтым, уздымалася праблема размывання традыцыі, замены традыцыі “паркалёвай культурай”.
Трэба сказаць, што тагачасная Вільня была адным з тых інтэлектуальных цэнтраў, дзе нараджаліся канцэпцыі еўрапейскай этнаграфіі ХХ стагоддзя. Навуковая і практычная дзейнасць віленчукоў карэнным чынам паўплывала на палітыку міжваеннай Рэчы Паспалітае ў галіне захавання і падтрымкі этнаграфічнай спадчыны, адной з найбольш прасунутых у тагачаснай Еўропе, заклала падмуркі польскай этнаграфічнай школы. Спрычынілася яна і да паспяховай і жыццяздольнай літоўскай канцэпцыі, вынікі якой мы бачым і сёння. Беларускі ж яе атожылак, перасаджаны на мінскую глебу, быў ссечаны пад корань у 30-я.
Заангажаванасць беларускіх адраджэнцаў у тэму нацыянальнага стылю, як і адраджэнцаў літоўскіх, тлумачыцца не толькі тым, што пералом стагоддзяў быў для нас эпохай своеасаблівага, запозненага нацыянальнага рамантызму, які мусіў такі стыль стварыць. Насамрэч час, калі такі стыль мог паўстаць у выніку творчых намаганняў, мінуў. На пачатку ХХ стагоддзя маладыя нацыі мусілі не толькі ствараць, але і даводзіць усяму свету і самім сабе факт свайго паўнавартаснага існавання, права “людзьмі звацца”. Дзеля гэтага адной творчасці было замала, патрабавалася дадатковая аргументацыя, якую магла забяспечыць і забяспечвала этнаграфія.
Галоўным такім аргументам была наяўнасць асобнай мовы і вусных вербальных помнікаў – яны досыць лёгка фіксуюцца, захоўваюцца і рэтранслююцца ў выглядзе пісьмовых тэкстаў. З невербальнымі праявамі народнай культуры ўсё значна складаней. Іх нельга проста апісаць, іх трэба адчуць, пачуць, убачыць. Літоўцы пачалі працэс засваення ўласнай невербальнай культуры крыху раней за беларусаў і, трэба сказаць, шырэйшым фронтам. Першая выстава літоўскага народнага мастацтва адбылася ў 1907 годзе, першая беларуская – у 1913, дарэчы, супольна з літоўцамі.
Публічная прэзентацыя невербальных форм народнага мастацтва – перадумова іх засваення нацыянальнай культурай, мажлівасць параўнаць з іншымі культурамі, што і адбылося на той першай нашай выставе. Дзеля такога параўнання трэба бачыць карціну цалкам. Цэльная карціна давала ўяўленне пра нацыянальны стыль, пра неабходнасць якога не пераставаў паўтараць Ластоўскі. Стратэгія Ластоўскага цалкам слушная, яна актуальная і сёння. Цікава, што куратарам беларускай часткі быў Фердынанд Рушчыц, тады сімпатык беларушчыны, пазней дзеяч польскай культуры, шматгадовы рэктар кафедры мастацтваў Віленскага ўніверсітэта, выбітны мастак, чалавек, які адрадзіў традыцыю “віленскіх вербаў”.
Беларуская частка выставы прадстаўляла амаль усю Беларусь. Прэса тады шмат пісала пра гэтую выставу, ставячы акцэнты менавіта на стылістычным падабенстве і разнастайнасці. “” беларусаў пераважалі чырвоны, белы і чорны, у літоўцаў да чырвонага і белага дадаваўся зялёны“. “Побач са спакойнымі, вытрыманымі ў светлых колерах тканінамі літоўскімі, гарадзенскімі, мінскімі, чырванелі тканіны Магілёўшчыны“. Вось пра экспазіцыю Мінскай губерні: “Пераважалі белы і шэра-белы колер, з дамешкам чырвонага і чорнага“. Ці яшчэ, паэтычнае: “…тое самае, што ў песні беларускай, на першы погляд манатоннай, аднак гарманічнай і заўсёды сумнай“.
Увогуле, гэтую гарманічную манатоннасць, стрыманасць, абмежаванасць каларыстычных спалучэнняў белым і светла-шэрым з дамешкам чырвонага і чорнага адзначалі ўсе, хто пісаў пра беларускае народнае мастацтва. Ян Булгак і Вітальд Дыноўскі, першы ў мемуарах “Краіна дзіцячых гадоў“ , другі ў навуковых этнаграфічных працах , у адзін голас падкрэсліваюць арганічнасць традыцыйнага беларускага народнага мастацтва, стрыманасць мастацкіх прыёмаў і мінімалізм. Булгак звяртае на інтэграванасць традыцыйнага жытла ў прыроднае асяроддзе, Дыноўскі кажа пра натуральнасць матэрыялаў, стрыманы дэкор, нават адзначае дэклараваную непрыязнасць да празмернага “украшательства“.
Праблемы засваення і інтэрпрэтацый
Усё гэта аніяк не вяжацца з нашым цяперашнім уяўленнем пра тое, што народнае мастацтва павіннае быць яркім, дэкаратыўным, вітальным. У нас былі іншыя ўяўленні пра “прыгожае”. У нас было стрымана, натуральна, дастаткова. Такі канон. І тут паўстае праблема яго канвертацыі ў друкаваную карцінку, праблема прэзентацыі, альбо “падачы”. Эфектная падача такога “далікатнага“ матэрыялу патрабуе дакладнай колераперадачы, высокай якасці друку і іншых спецыяльных захадаў. Такія тэхнічныя мажлівасці з’явіліся зусім нядаўна. Графічна ўвасобіць такую эстэтыку таксама няпроста: яна ўступае ў канфлікт з законамі ілюстрацыі, якія прыўносяць свае карэктывы, дадаюць кантрастнасці і насычанасці.
“Выцягнуць” графічную працу на адных нюансах складана, аднак мажліва. Гэта бліскуча робіць Уладзімір Савіч, адзін з найбольш тонкіх і “беларускіх” мастакоў нашай краіны. Увогуле, беларуская графіка 70-80-х густоўна, дэтальна і з этнаграфічнай дакладнасцю перадае тое, што можна было б назваць нацыянальным канонам. У сувязі з гэтым нельга не прыгадаць Міхася Раманюка і ягоную тытанічную працу на гэтай дзялцы, у тым ліку выкладчыцкую. А таксама маштабную фотафіксацыю зменаў стану рэчаў у альбоме “Беларускае народнае адзенне“ і мастацка-графічныя рэканструкцыі лакальных стыляў у кнізе “Беларускія народныя строі“.
Падобныя праблемы ўзнікаюць з прэзентацыяй традыцыйнага стылю (і таго зместу, які ён нясе) у сцэнічным мастацтве. Устрымаюся ад каментароў адносна манеры харавых спеваў, адзначу толькі, што яны надта ўжо падобныя , “ухарськія і разухабістыя“ ва ўсіх харавых калектывах ад Уладзівастока да Берасця. Што да пластыкі танца, то яна кардынальным чынам змененая – традыцыйная дробная пластыка беларускіх танцаў губляецца на сцэне, таму яна збольшага выцесненая пластыкай шырокай, характэрнай для рускага народнага танца. Тое самае са строямі – далікатная арнаментацыя не трапляе ў маштаб сцэнічнай прасторы, яе не бачна, таму арнамент павялічваецца да вялізных памераў і робіцца больш яркім і каляровым.
Калі праглядаць альбом “Беларускае народнае адзенне” ўважліва, звяртаючы ўвагу на датаванне здымкаў, то дынаміка і характар зменаў робіцца відавочнай: аб’ём дэкаратыўных элементаў няўхільна расце, тканыя дэкоры выцясняюцца вышыўкай, геаметрычны арнамент – раслінным, колькасць колераў і іх інтэнсіўнасць павялічваецца, а колераспалучэнні губляюць сістэмнасць і выпадаюць з еўрапейскай традыцыі. Нават у навуковай літаратуры такія змены дагэтуль падаюцца як пазітыў, як праявы той самай спрадвечнай “прыроднай” уталентаванасці. Для іх ацэнкі ўжываюцца недакладныя, але з пазітыўнай канатацыяй выразы кшталту “багаты дэкор“, альбо “асабліва прыгожы дэкор” і г.д. Прыгажосць не вымяраецца складанасцю, колькасцю, багаццем. Прынамсі, не ў нашай традыцыі. Катэгорыя “прыгожы” ўвогуле занадта суб’ектыўная для ацэнкі мастацкага твора. Блізкім па сэнсе, але больш дакладным з’яўляецца слова “гарманічны”. Наяўнасць гармоніі (па вызначэнні) вынікае з упарадкаванасці разнастайнасцяў, дапасаванасці/зладжанасці элементаў, іх суладдзя і збалансаванасці.
Працяг будзе…
Міхал Анемпадыстаў
H.B. Na wystaucy // Homan. №40.
Экспанент. Выстаўка ў Вільні // Наша Ніва №37, 1913.
Władysław Zahorski o wystawie // Ziemia №40, 1913.
Тамсама.
Ян Булгак. Край дзіцячых гадоў // Мінск, “Беларусь”, 2004.
Witold Dynowski: Sztuka ludowa Wileńszczyzny i Nowogródczyzny // Wilno. Księgarnia św.Wojciecha, 1935.
