Працяг. Першая частка тут: Стыль як фактар ідэнтычнасці (Частка 1)
Другая частка: Стыль як фактар ідэнтычнасці (Частка 2)
Этнакультурная і стылістычная разнастайнасць
З тым, што тут Беларусь, цяпер мала хто спрачаецца, нават тыя, хто раней адмаўляў яе існаванне ў прынцыпе. Цяпер яны кажуць пра трыадзінства, спрадвечнае братэрства і г.д. І няважна, што факты гэтаму пярэчаць, каму патрэбныя факты? Важна тое, што існуюць мадэлі самаідэнтыфікацый, якія дазваляюць камфортна спалучаць у адной галаве беларускую ідэнтычнасць і імперскае трызненне. Я не маю на ўвазе тых грамадзян Беларусі, якія свядома абралі рускую культуру ў якасці сваёй уласнай, гэта іх права. Я пра хімеры. І ў звязку з гэтым – пра цэльнасць і трываласць уласнабеларускай мадэлі саматоеснасці.
А таксама пра яе прывабнасць і пры гэтым праўдзівасць, адпаведнасць гістарычнай аснове. Такія самыя задачы ставяцца і вырашаюцца падчас праектавання карпаратыўных стыляў, з той толькі розніцай, што замест гістарычнай асновы там вядзецца пра адпаведнасць статусу фірмы і яе прадукцыі. Стыль – незаменны інструмент у фармаванні любой ідэнтычнасці, у тым ліку нацыянальнай. Аднак паколькі нацыянальная ідэнтычнасць складаецца з мноства вобразаў, уяўленняў і ведаў, то гаворка павінная весціся пра стылі ў множным ліку, кожны з якіх адказвае за свой фрагмент гістарычнага і культурнага поля.
Мы маем вялікі як след не выкарыстаны патэнцыял, каб менавіта такой прывабнай і канкурэнтаздольнай была нашая мадэль. Мы даўно выраслі з этнаграфічнай мадэлі айцоў-заснавальнікаў. Яна была актуальнай для самавызначэння і самазахавання беларускага этнасу ў межах Расійскай імперыі. Але ад моманту абвяшчэння БНР паўстала неабходнасць у мадэрнізацыі гэтай мадэлі, абапёртай на адзінства тэрыторыі і этнакультурную разнастайнасць. У часы беларусізацыі такая мадэль пачала рэалізоўвацца, і досыць паспяхова. Бо, па-першае, была працягам даўняй традыцыі ВКЛ і Рэчы Паспалітае, па-другое, яна не размывала тутэйшую ідэнтычнасць, а прапаноўвала розныя, але свойскія яе мадэлі і тым самым яе ўзбагачала, рабіла больш эластычнай і трывалай.
Сёння ніхто ні дэкларуе поліэтнічнасць беларускай нацыянальнай мадэлі, ні абвяргае; яна проста ёсць дэ факта і неўпрыкмет напаўняецца зместам. Гэтаксама паступова паўстае і напаўняецца зместам тое, што можна назваць “адчуваннем непарыўнай пераемнасці культуры”. Апошняе, дарэчы, немажлівае без першага. Бо тады мы мусім рабіць выгляд, што не было ані нашага польскамоўнага рамантызму, ані аль-кітабаў, ані Унавіса. З лёгкай рукі Караткевіча распачаўся і паглыбіўся працэс засваення “страчаных” стагоддзяў; мы вяртаемся ў Вялікае Княства і Рэч Паспалітую, Рэнесанс і барока, Асветніцтва і рамантызм. Гэта неруш выдатных фактураў, стыляў, паасобных артэфактаў, гісторый, смакаў і словаў.
Асобна варта згадаць нашыя традыцыі этнакультурнай і этнаканфесійнай разнастайнасці – традыцыі, напоўненыя глыбокім зместам і багатыя на адметныя, стылістычна завершаныя формы: хрысціянства візантыйскага абраду, каталіцызм і пратэстантызм, Унія і контррэфармацыя, стараверы і Расійская Праваслаўная Царква, сучасныя пратэстанцкія цэрквы, адметная і “важкая“ гісторыя беларускіх (літоўскіх) габрэяў, гісторыя нашых татараў-мусульманаў, мажліва, не такая маштабная, але абсалютна ўнікальная, нарэшце, зноў-такі ўнікальная гісторыя паганства, нашых продкаў балтаў, таямнічых яцвягаў, міфічных неўраў, волатаў, дулебаў. Ганарыцца гэтым багаццем – нашае права, дбаць пра яго – абавязак.
Беларускае народнае мастацтва
Гэта можа падацца дзіўным, але традыцыйная беларуская этнічная (народная) культура, культура тытульнай нацыі, таксама патрабуе апекі, асэнсавання і сістэмнай аўтэнтызацыі. Бо апроч нас саміх гэтага ніхто не зробіць альбо зробіць па-свойму, хай сабе і з найлепшых памкненняў. Перадусім нам варта навесці парадак у тэрміналогіі, адказаўшы на пытанне “Што лічыць народным мастацтвам?”. Праблема ў тым, што тэрмін “народнае мастацтва” звычайна ўжываецца для цэлага шэрагу прынцыпова розных з’яваў, адрозных па змесце, форме і спосабе функцыянавання. Паспрабую вылучыць тры іх галоўныя адмены: традыцыйнае народнае мастацтва, самадзейнае народнае мастацтва і прафесійнае народнае мастацтва.
Традыцыйнае народнае мастацтва – гэта тое народнае мастацтва, якое натуральным чынам паўставала і функцыянавала ў традыцыйным грамадстве. Яно гамагеннае ў межах сваёй супольнасці і з’яўляецца яе калектыўным прадуктам. Змены ў такім мастацтве маюць эвалюцыйны і працяглы ў часе характар. Яно як бы само выпрацоўвае каноны, само іх узнаўляе, пашырае і перадае наступнаму пакаленню. У традыцыйным грамадстве гэтыя каноны не вербалізуюцца, а перадаюцца праз прыклад і перайманне. Нашая калектыўная задача – вызначыць іх змест і перакласці гэты змест на вербальную мову.
Традыцыйным народнае мастацтва на Беларусі заставалася да канца ХІХ – пачатку ХХ стагоддзя. Капіталізацыя, міграцыі Першай сусветнай, рэвалюцыі і тое, што адбывалася пасля іх, змянілі структуру грамадства, стыль жыцця і светапогляд. Тэрмін “народнае мастацтва” па-ранейшаму азначаў тыя мастацкія прадукты, якія паўставалі ў сялянскім асяроддзі, аднак форма і змест гэтых прадуктаў цяпер вызначаліся не традыцыяй (канонам), а самімі аўтарамі, а таксама “модай“ і кан’юнктурай. Пры гэтым аўтар мог працягваць працаваць у рамках канону, мог перайначваць яго на свой густ, мог пазычаць гатовыя ўзоры альбо ствараць нешта новае. Дакладным азначэннем такой дзейнасці мог бы быць тэрмін самадзейная народная творчасць.
Прадукты самадзейнай творчасці, то бок усяго даробку, паўсталага ад пачатку ХХ стагоддзя да сёння, патрабуюць персаналізаванай ацэнкі. Сярод іх шмат сапраўднай аўтэнтыкі і выдатных аўтарскіх твораў, але кічу таксама хапае. Адзіная культурная, медыяльная і адукацыйная прастора краіны саветаў спрыяла пазычанням і ўніфікацыі, якія закранула не толькі і нават,не столькі фармальныя прыёмы, колькі базавыя эстэтычныя вартасці – трактоўку прасторы, стаўленне да матэрыялу, колеру, дэкору. Новапаўсталая сістэма ўстойлівых эстэтычных вартасцяў пабудаваная на зусім іншых уяўленнях пра “прыгожае“, часам яны дыяметральна супрацьлеглыя колішняй нашай традыцыі.
“Саўрыменны беларускі трэш“ – таму прыклад. Гэта таксама самадзейная “народная“ творчасць у сваім лагічным развіцці, але ўжо цалкам пазбаўленая сувязі з традыцыяй. Стаўлю слова “народная” ў двукоссе – варта перастаць злоўжываць гэтым паняткам. “Народ” – гэта мы ўсе. Таго народа, які сам па сабе мудрасць, густ і традыцыя, няма і, баюся, не было. Была традыцыя, якая назапашвала і перадавала калектыўныя веды, эстэтычныя і этычныя нормы, мадэлі паводзінаў. Вясковае паходжанне аўтара даўно не азначае таго, што ягоны твор – сістэмны працяг традыцыі. Аргумент кшталту “мая бабуля так рабіла” не заўсёды можа быць доказам “традыцыйнасці” прадукту без дадатковай яго праверкі на аўтэнтычнасць.
Гэта, дарэчы, зусім не змяншае каштоўнасці такога асабістага досведу – не толькі і не столькі праз творчасць традыцыя перадаецца. Творчасць – увогуле не найлепшае месца для захоўвання традыцыі, яна на тое і творчасць, каб быць свабоднай, ад традыцый у тым ліку. Менавіта таму любая творчасць у Савецкім Саюзе кантралявалася і накіроўвалася, у тым ліку народная. Фактычна, самадзейны аўтар знаходзіўся на маргінэсе, а ягоная дзейнасць – па-за законам: рамесніцтва і традыцыйныя народныя промыслы доўгі час прыроўніваліся да прадпрымальніцтва і незаконнай працоўнай дзейнасці.
Замест гэтага пакрысе паўставала прафесійнае народнае мастацтва. І хай бы яно паўставала пад іншай назвай, але не, і гэтае мастацтва таксама называлася і называецца народным. Пры гэтым цэлы шэраг фактараў, аб’ектыўных, звязаных са спецыфікай прафесійнага мастацтва, і суб’ектыўных, звязаных з ідэалагічнымі рамкамі, вымагаў кардынальнай трансфармацыі традыцыйнай асновы. Для сцэнічных відаў мастацтва найбольш паспяховым (і бяспечным) спосабам было выкарыстанне гатовых напрацовак, якія прайшлі праверку на ідэалагічную лаяльнасць у Маскве. Пасля вайны гэтыя тэндэнцыі ўзмацніліся, яны ахапілі перадусім сцэнічныя формы мастацтва, але з цягам часу распаўсюдзіліся і на іншыя сферы.
Сёння гэта цэлая сетка па вытворчасці сувеніраў, музычна-цырыманіяльным аздабленні святаў і мерапрыемстваў. Іх якасць і адпаведнасць традыцыі выклікае шмат пытанняў. Беручы “народнае мастацтва” пад апеку, дзяржава пачала актыўна ўплываць на гэтае мастацтва праз сваіх прадстаўнікоў, людзей, не заўсёды абазнаных у тэме, людзей нетутэйшых, далёкіх ад традыцыі, а часам проста з нізкім узроўнем культуры і адсутнасцю элементарнага пачуцця матэрыялу, стылю, кампазіцыі і іншага, таго, што стаіць за эстэтычна якасным прадуктам.
У пасляваенны час паўсталі шматлікія фабрыкі “мастацкіх вырабаў”, якія дзесяцігоддзямі выраблялі і працягваюць вырабляць так званыя нацыянальныя сувеніры, якія да нацыянальнай традыцыі ў большасці выпадкаў не маюць ніякага дачынення. У большасці выпадкаў гэта дыскрэдытацыя нацыянальнай традыцыі. Тое самае тычыцца народных харавых і харэаграфічных калектываў, іх строяў і манеры выканання. А мы альбо прымаем гэта за сваё, альбо лічым за лепшае не звяртаць на гэты ўсюдыісны псеўданародны кіч увагі. Тым часам “кіч” робіцца канонам, рэтранслюецца ў будучыню праз сістэму адукацыі і замацоўваецца ў свядомасці з дапамогай медыяў.
У 50-я да гэтых працэсаў далучылася, фактычна наноў створаная беларуская этнаграфія, якой, як і іншым гуманітарным навукам, давялося балансаваць паміж навукай і ідэалогіяй. Аднак і тут, пад прыкрыццём “правільных” цытат і пастулатаў, таксама вялася руплівая і самаадданая, а часам рызыкоўная праца па збіранні і захаванні спадчыны. Сёння такія веды – навуковыя, сістэмныя, пазбаўленыя савецкіх ідэалагічных установак – надзвычай запатрабаваныя. Варта, аднак, звярнуць увагу на тое, што кладуцца яны на бэкграўнд, сфармаваны афіцыйнай версіяй этнаграфіі. Менавіта яе распрацоўкі, падводкі, высновы рэтрансляваліся і пашыраліся ў свядомасці людзей, незаангажаваных у этнаграфію прафесійна.
Этнаграфія Беларусі заўсёды была полем барацьбы ідэалагічных, культурных і цывілізацыйных поглядаў і ўстановак. Менавіта беларусацэнтрызм этнаграфіі 20-х стаў прычынай яе разгрому, нягледзячы на збіральніцкі характар дзейнасці апошняй. Адной з задачаў паваеннай беларускай савецкай этнаграфіі было давесці тое, што беларусы разам з рускімі і ўкраінцамі маюць “генетычна і гістарычна” абумоўленыя, “блізкія формы вытворчага, грамадскага і сямейнага побыту, матэрыяльнай і духоўнай культуры, традыцый і звычаяў”. (“Этнаграфіі Беларусі”. Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. Мінск 1989 г. Уступны артыкул).
Адначасна з гэтым даводзілася і пастулявалася тое, што ў Рэчы Паспалітай беларускі народ мэтанакіравана паланізаваўся і акаталічваўся, што захоп беларускіх этнічных земляў Расіяй быў “гістарычным уз’яднаннем“, што аб’яднанне розных этнічных культураў у адзін савецкі народ – працэс пазітыўны і гістарычна абумоўлены. Апроч гэтага, савецкая на марксісцкай аснове этнаграфія сцвярджала, што народ сам па сабе (у дадзеным выпадку сялянства) ёсць крыніцай прыроднага густу і духоўнасці; народнае мастацтва, вызваленае з рамак архаічнай традыцыі, не разбураецца, а наадварот, квітнее.
З гэтага вынікае, што прадукты самадзейнай народнай творчасці, хай сабе і створаныя пад вонкавым уплывам ці пад кіраўніцтвам куратара, усё адно застаюцца “народнымі“ паводле сацыяльнага паходжання іх аўтара. Такім чынам, новыя мастацкія формы, пазбаўленыя еўрапейскіх ці балцкіх уплываў, з дэфармаваным уласнабеларускім складнікам, легамітымізаваліся навукова і рабіліся эстэтычнай і стылістычнай матрыцай для прафесійнага народнага мастацтва. Якое іх множыла і яшчэ болей дэфармавала. Такі механізм фармаваў і працягвае фармаваць нашае калектыўнае ўяўленне пра “беларускае народнае мастацтва”, у дачыненні да якога мы не задумваючыся ўжываем эпітэты “традыцыйнае” альбо “нацыянальнае”.
Працяг будзе…
Міхал Анемпадыстаў
