Навошта незалежнай беларускай дзяржаве яшчэ адзін урад, які амаль 100 апошніх гадоў знаходзіцца за мяжой? Што такое Рада БНР сёння – музей, архіў альбо палітычная структура?
Як мы памятаем, праекту БНР абставіны не далі шансу рэалізавацца і замацавацца на сваёй зямлі 100 гадоў таму. Фактычна, ад 1919 года кіраўніцтва БНР у выглядзе некалькіх груповак знаходзіцца за мяжой. Пасля Берлінскай канферэнцыі 1925 года большасць урадоўцаў здае мандаты на карысць БССР, але не Пятро Крэчэўскі: той мандат захоўвае і стварае сваю Раду, якая працягвае працу ў замежжы.
Чарговым надломам у гісторыі БНР стаўся момант смерці старшыні Васіля Захаркі ў Празе ў 1943 годзе: той усё ж паспеў перадаць “дзяржлегітымнасць” у якасці запавету Ларысе Геніюш і Міколу Абрамчыку. Так сімвалічны сцяг БНР перавандроўвае спачатку ў Парыж, пасля – за акіян, у Канаду, яшчэ далей ад Радзімы.
Змена пакаленняў
У паваенны час Рада БНР ператварылася ў спектр, які аб’яднаў безліч эміграцыйных асяродкаў, расцярушаных па свеце. На той момант касцяк эміграцыі, а значыць, і БНР, складалі ўжо не эмігранты старога пакалення, але новая хваля – беларусы, якія былі змушаныя пакінуць Радзіму ў 1944-м, перад чарговай хваляй сталінскага тэрору.
Чым займалася Рада БНР за мяжой? Фактычна, гэта была інфармацыйна-асветніцкая праца ў рэаліях Халоднай вайны: заходнім палітыкам варта было тлумачыць беларускія рэаліі і нагадваць пра магчымасць іншай дэмакратычнай Беларусі. Напрыклад, дзякуючы Радзе БНР паўстала Радыё “Вызваленне”, якое з часам эвалюцыянавала ў беларускую рэдакцыю Радыё “Свабода”, што існуе і дагэтуль.
Адначасна гэта функцыя зямляцтва, якое дапамагала шматлікім суайчыннікам не згубіцца ў глабалізаваным свеце. Больш за тое, давала магчымасць беларусам-уцекачам чытаць свае кнігі і газеты, хадзіць на тэатральныя пастаноўкі і царкоўныя службы па-беларуску, адзначаць свае святы сярод сваіх, а дзяцей аддаваць у беларускія скаўцкія дружыны.
Пах Трэцяй сусветнай
Ці марыла Рада БНР у замежжы пра вялікую палітыку і вяртанне на Радзіму? Відаць, так, асабліва калі казаць пра канец 1940-х і пачатак 1950-х, калі ў паветры пахла Трэцяй сусветнай і новым перадзелам свету. Тым больш што ў беларускім асяродку хапала камбатантаў, якія прайшлі Другую сусветную і ўмелі трымаць зброю ў руках.
Акурат да гэтага перыяду адносіцца і “Місія Філістовіча”, які скокнуў з парашутам над Налібоцкай пушчай, ведаючы, што назад ужо не вернецца. Сюды ж можна залічыць і спробы беларусаў арганізавана выпраўляцца на вайну ў Карэі ды В’етнаме, каб ваяваць супраць саветаў у любым месцы свету і трымаць порах сухім…
1991-ы – час перадаваць паўнамоцтвы?
Дзякаваць Богу, Трэцяя сусветная так і не пачалася, а Рада БНР пераключылася на культурніцкую і архіўна-музейную функцыю. Менавіта дзякуючы радным БНР у замежжы захоўвалася ўсё тое, што ў СССР альбо знішчалася, альбо захоўвалася ў таемных сейфах пад грыфам “сакрэтна”. Гэта архіўныя дакументы беларускага руху, кнігі забароненых аўтараў, фотаздымкі, рукапісы, урэшце, сама мова, якая ў БССР актыўна падмянялася рускай.
Нічога не бярэцца з ніадкуль. Калі казаць пра нацыянальнае адраджэнне мяжы 1980 – 1990-х, то тагачасны беларускі актыў атрымліваў натхненне і веды менавіта са скарбаў і глыбіняў, назапашаных дыяспарай. Усё тое, чаго не было ў БССР, дзе беларушчына абмяжоўвалася Шамякіным і Мележам, было ў эміграцыі.
Але чаму Рада БНР не перадала свае дзяржаўныя паўнамоцтвы незалежнай Беларусі, якая паўстала ў 1991-м? Зрэшты, менавіта так зрабілі ўрады на выгнанні большасці рэспублік, якія ўваходзілі ў савецкі блок: польскі, літоўскі, украінскі і інш. Перадача паўнамоцтваў сапраўды планавалася, але была часова прыпыненая пасля адкату беларусізацыі ў сярэдзіне 1990-х і новай пагрозы незалежнасці з усходу.
Захавальнікі святла
Сёння Рада БНР – гэта структура з васьмідзесяці радных, якія збіраюцца на сесіі раз на два гады, пад кіраўніцтвам старшыні Івонкі Сурвілы. Функцыянал сённяшняга БНР – усё тая ж культурная і дыпламатычная праца, прадстаўленне інтарэсаў беларускай дыяспары за мяжой і на Радзіме.
Ці ёсць Рада БНР у замежжы пэўным рэліктам эпохі, атавізмам мінулага? Мабыць, не ў меншай ступені, чым кампартыя Беларусі. У нейкім сэнсе БНР – гэта супрацьвага і таблетка ад вяртання камунізму ў наш край.
Да сённяшняга дня БНР з’яўляецца фактычна захавальніцай традыцыі беларускай нацыянальнай дзяржавы, без аглядак на палітычную кан’юнктуру. Такія сабе тампліеры, якія берагуць грааль чыстай нацыянальнай ідэі і ахоўваюць святло, якое заззяла беларусам 100 гадоў таму.
Алесь Кіркевіч
