З кінааператаркай Таццянай Гаўрыльчык мы гутарым праз паўтара гады пасля жніўня 2020—га, які яна фіксавала для стужкі «Courage», і за пару дзён да пачатку вайны. Гэтым тлумачыцца тое, што тэму вайны мы абмінаем: яна ўжо ў паветры, але ніхто яшчэ не верыць, што яна будзе. Пакуль мы спрабуем зразумець, што адчуваем, жывучы ў пазамежнай рэчаіснасці: па ўсім свеце ідзе фільм пра беларускія пратэсты «Courage», у Беларусі не сканчаюцца рэпрэсіі, а побач набрыньвае вайна.
Фота: Аляксандр Васюковіч
Цяпер вайна ідзе — і ў бязмоўі, што на нас абрынулася з яе пачаткам, можа, гэтая даваенная гутарка пазычыць нам слоўцаў для апісання рэчаіснасці. Яна пра тое, якім пачуццям вучыць чалавека экстрэмальная рэальнасць і як яе фіксаваць. Досвед у тым у маёй суразмоўцы багаты.
— Давай пачнем з пачатку. Калі ты здымала пратэсты, ці было ў цябе ўяўленне, што будзе далей?
— Калі пачалася актыўная фаза, я разумела, што будзе вельмі дрэнна, але не так, як у выніку здарылася. Думала, будзе вельмі зразумелая жэсць, адкрытая эскалацыя. Але што ўсё стане так незразумела, размыта — не. Год—паўтара, думала я, але не столькі і не так.
— Мне здаецца, самы значны вынік пратэстаў у тым, што схаваны строй грамадства агаліўся і стаў відавочным для многіх і многіх людзей, якія адмаўляліся раней ведаць, напрыклад, пра нашыя турмы, пра самавольства сілавікоў. Шкада, што такім коштам, вядома.
— Так, але не толькі для людзей, якія з Месяца зваліліся, многія рэчы сталі нашмат больш зразумелымі. Я шмат чаго разумела пра сістэму, але яе можна было хоць крыху фарматаваць пад сябе. Цяпер я разумею нашмат больш — што казаць пра людзей, якія наогул нічога не цямілі.
— Нам ёсць з чым сябе павіншаваць.
— Але ведаеш, не ўсе выжывуць — маральна, эмацыйна.
— Дарэчы, як ты спраўляешся з адсутнасцю сэнсу?
— Калі я думаю пра ўсё гэта, то ўспамінаю сваю бабулю. Падчас вайны яе адправілі ў Нямеччыну на працы, потым яна вярнулася, хоць і тады былі ўсе гэтыя размовы, што вяртацца — не вельмі добры варыянт, тым больш з Нямеччыны, каб патрапіць у лагер. Яна вярнулася і думала, што ніколі не выйдзе замуж: які сэнс пасля ўсяго гэтага ўвогуле выходзіць замуж, нараджаць дзяцей — для чаго? Усё роўна ў выніку і выйшла, і нарадзіла.
Але чаму людзі нараджаюць дзяцей сярод войнаў і бедстваў, я па—сапраўднаму зразумела толькі пасля аднаго дакументальнага фільма пра вайну ў Сірыі — «For Sama». Дзіця і ёсць сэнс таго, завошта змагаюцца гэтыя людзі.
І гэта ключ для мяне да разумення таго, што адбываецца зараз: знайдзі свой асабісты сэнс і трымайся за яго. Толькі так.
Але, вядома, эгаістычна выкарыстоўваць дзяцей для апраўдання сваіх подзвігаў.
— З іншага боку, дзяржава не саромеецца эксплуатаваць дзяцей у нашмат больш цяжкіх сваіх інтарэсах.
— Так, жах у тым, што дзіця вяртае цябе назад у тую сістэму, з якой ты не хочаш мець нічога агульнага, — і надоўга: спачатку дзіцячы сад, потым школа. Я некалькі месяцаў здымала ў магілёўскай школе і памятаю тыя ўражанні.
— Як табе ўдалося? Як цябе пусцілі здымаць у школе? Гэта ж самы закрыты аб’ект у Беларусі. Ну, пасля КДБ.
— Сама здзівілася. Гэты матэрыял ляжыць мёртвым грузам, ён так і не ператварыўся ў фільм, але зняць мне ўдалося. Я хацела зрабіць нешта пра беларускую мову, мне патрэбна была гісторыя, дзе дзіця вучыцца — лепш у адзіночку — на беларускай мове. І даведалася, што ў Магілёве дзяўчынка дзевяць гадоў вучыцца адна ў беларускамоўным класе. І больш на 400—тысячны Магілёў ахвотных вучыцца на роднай мове не знайшлося.
— То бок ты прыходзіла на ўрок, на якім была адна дзяўчынка з настаўніцай.
— Так. Аднойчы, калі я скончыла здымаць і выйшла ў калідор, мікрафон застаўся ў дзяўчынкі. І я слухала, як яны пісалі дыктоўку. Уяві ашчушчэніе: сяджу ў пустым калідоры, слухаю ў навушніках дыктоўку пра збітага савецкага лётчыка, прыходзіць жанчына са швабрай і пачынае мыць калідор. 2019 год, беларуская школа. Мне здаецца, у сваю школу я патрапіла ў нейкі ідэальны час, калі сістэма яшчэ не ўвайшла ў раж. Мне здаецца, я не пісала такія дыктоўкі.
«Ляжыш уначы, слухаеш абстрэлы, думаеш: што я тут раблю?»
— Я ведаю, што ці не першыя відэа з падарванага мінскага метро — твае.
— Так. Мы з калегай даведаліся пра выбух хвілін праз дзесяць пасля таго, як ён здарыўся, і паспелі да таго, як там загарадзілі ўсё. Можна яшчэ было здымаць. Мы здымалі ўсюды, дзе можна было. Не вельмі этычна, вядома.
— Памятаеш свае адчуванні?
— Калі здымала, мне нармальна было, задаволеная яшчэ ішла ў рэдакцыю: паспелі! Істэрыка была наступным ранкам. Толькі потым разумееш, што ты здымала.
— Магчыма, у гэтым і паратунак для аператара? Ты здымала таксама экстрэмальную гісторыю пра забойствы на Філіпінах. Па—першае — зноў трупы? Па—другое, як цябе занесла на Філіпіны?
Кадр з фільма «Aswang»
— Ведаеш, як мой сябар жартуе пра мяне? «У гэтым праекце ніхто не памёр — Таня гэта здымаць не будзе». У Англіі, напрыклад, мы аднаго разу здымалі кіта, якога вынесла на бераг. Ён памёр, на жаль: кіты амаль ніколі не выжываюць. Ну вось такое: я бачыла кіта адзін раз у жыцці — і ён быў мёртвым. А фільм «Aswang» пра барацьбу з наркотыкамі на Філіпінах і масавыя забойствы — гэта праект маёй аднагрупніцы з кінашколы «DocNomads». Яна філіпінка і пачынала здымаць яго ў адзіночку. Потым паклікала мяне.
З Робін Пэтрэ, «From the Wild Sea»
— Там было небяспечна?
— Ведаеш, ёсць вельмі розныя версіі дыктатур. Ёсць такія дыктатуры, у якіх цябе могуць забіць на вуліцы, але ў той самы час ты можаш усё гэта свабодна здымаць. Тэрор у Беларусі распаўсюджваецца на ўсіх. На Філіпінах — на пэўны клас. З класа ў клас амаль немагчыма перайсці. Забойствы адбываюцца ў трушчобах. Выключэнняў з гэтага правіла няма. Гэта не можа закрануць цябе, таму што гэта адбываецца з іншымі людзьмі. Вось так. Там вельмі добра разумееш структуру грамадства і класавую сістэму, якой у нас у такім выглядзе няма.
Фота са здымак фільма «Aswang»: Ezra Acayan
— Ну добра, а чым яшчэ адрозніваюцца дыктатуры?
— Тым, што ў іх законна абраны прэзідэнт. Ён ішоў з такой праграмай і не хаваў, чым збіраецца займацца на пасадзе: праводзіць зачыстку краіны. Вялікае пытанне, што горш: чалавек, які не мае падтрымкі большасці і ўсе гэта ведаюць, ці вось такі персанаж, які законна абраны большасцю і робіць вось гэта вось усё з ейнай згоды.
Кадр з фільма «Aswang»
— Абодва горш. Што яшчэ важна ведаць беларусам пра Філіпіны?
— Маніла — найгоршы горад на планеце.
— Нават не Масква?
— Не Масква.
— Цяжка здымаць смерць?
— Па—першае, гэта не тваё, ты чужынец, таму здымаць было адносна лёгка. Адзін герой фільма загадваў моргам. Гэта не морг у нашым разуменні: больш за ўсё ён нагадвае гараж жылога дома — там ёсць жылая частка, маленькі шоурум з трунамі і пакойчык, дзе ўскрываюць трупы. Мы часта завісалі там, бо гэтаму чалавеку тэлефанавалі, калі кагосьці забівалі, і ён ехаў забіраць труп. Мы чакалі там начамі, пакуль штосьці адбудзецца. І вось я еду на першае «сваё» забойства, хвалююся, а ўсе слухаюць музыку, балбочуць. Трэба б неяк больш сур’ёзна ставіцца, думала я пра іх. Потым таксама пачала слухаць музыку.
— Ты не думала стаць ваенным хранікёрам?
— Я ўжо атрымлівала некалькі прапаноў паехаць ва Украіну здымаць. На Данбасе я была і раней, у 2016—м, ужо калі не было баёў. І памятаю тое адчуванне: гэта быў адзін з самых стромных момантаў у маім жыцці і адна з самых дзіўных камандзіровак. Мы з калегам—ангельцам паехалі ў Аўдзееўку. Горад вельмі ціхі, там усе вельмі ціха размаўляюць. Забітыя вокны, дзіўныя людзі: напрыклад, вайсковец, які быў нібы пад наркотыкамі і казаў нам, як ён стаміўся ад усяго гэтага. «Ну мы тады пойдзем, адпачывайце», — кажам. А ён у адказ: «Не—не—не, вы пойдзеце, калі я вам скажу». І ты разумееш, што будзе так, як ён скажа.
Гэта месца, дзе няма правілаў. Кватэра, якая не замыкаецца. Мы прыперлі нечым дзверы. Ляжыш уначы, слухаеш абстрэлы кіламетры за тры, думаеш: што я тут раблю? Мяне ж гэта не датычыцца. Зразумела, ёсць людзі, якім такое падабаецца. Мне не, я не адрэналінавы наркаман.
«Усё, засталося толькі асабістае вымярэнне і больш ніякага»
Кадр з фільма «Courage»
— «Courage» ты здымала таму, што гэта тычылася цябе?
— Я была рада, калі мяне паклікалі здымаць «Courage»: папярэдні аператар, які здымаў фільм спачатку, не вельмі мог і хацеў ехаць у Беларусь, калі пачаліся пратэсты. Нядаўна думала, чаму здымаць мне было абсалютна нармальна, аніразу не страшна. Бо так, тут усё тваё і ты разумееш, навошта рызыкаваць.
Мне пашанцавала, што я здымала гэта для фільма, які застанецца, а не для навін, якія пройдуць. Так што я той чалавек, якому плацілі на пратэстах. Я існую. Жарт.
— Ну добра, страх — гэта пачуццё, якое амаль ніколі не адчуваеш у тым самым моманце, калі павінна быць страшна. А вось потым?
— Потым — гэта калі? Цяпер страшна. Не тое каб страшна, але... Тады сумненняў не было. Якія сумневы, слухай! Гэта ж не тая сітуацыя, калі ўсё мяняецца ў адзін момант. Не, жывеш, як звычайна, толькі вакол цябе патроху пачынае нешта такое згушчацца, а ты проста ўжо зрабіла тое, што зрабіла.
— Крыху падобна на браваду.
— Не думаю. На нейкім этапе твой асабісты гераізм мог табе — не табе нават, а камусьці — штосьці даказаць, быць прыкладам, натхненнем. Але цяпер калі ты нічога менавіта сабе не даказваеш учынкам, усё роўна якім — галадоўкай, тэрмінам, тым, што ты застаешся ў краіне, — то ніякі ўчынак не мае сэнсу.
Усё, засталося толькі асабістае вымярэнне і больш ніякага. Здаецца, што зараз нічога рабіць не трэба. Гэтая сістэма ўжо аўтаномная ад нас, ад нашых рашэнняў, думак і дзеянняў — яна сама па сабе. Таму ад’езды нашы, заставанні... Ты застаешся, бо ў гэтым ёсць нейкая праўда. Пытанне, ці мусіш гэта быць менавіта ты.
— Што ты адчуваеш наконт таго, што «Courage» паказваюць за мяжой, а ў Беларусі не пакажуць — прынамсі, бліжэйшым часам?
— Дык і добра.
— А пра тое, што «Courage» паказалі на Берлінале?
— І гэта добра. (Смяецца.) Берлінале было вельмі дзіўным — гібрыдным: у сакавіку былі паказы для крытыкаў, а ў чэрвені — для публікі. З—за пандэміі не было тусовак, кам’юніці — усяго, чаго на Берлінале звычайна занадта шмат. І тое, што я там была, — выключна добрая воля прадзюсараў і рэжысёра. Берлінале ніколі не запрашае аператара на прэм’еру фільма. Проста Лёша (рэжысёр фільма «Courage» Аляксей Палуян. — Заўв. ББ) ад самага пачатку патрабаваў прэм’еру толькі з камандай.
— Напярэдадні вайны ты ўдзельнічала ў Berlinale Talents — прэстыжным івэнце для кінематаграфістаў, дзе можна прасунуцца ў прафесіі, завязаць знаёмствы, знайсці каманду для праекта. Падаецца, за ўсю гісторыю толькі дзесяць беларусаў у ім удзельнічалі. Не было адчування, што гэта з нейкага іншага жыцця?
— Калі мне нагадалі пра дэдлайн Berlinale Talents, я падумала: я стамілася, я жыву ў Беларусі, а калі ты жывеш у Беларусі зараз, гэтага ўжо дастаткова для апраўдання. Я спрабую жыць, адчапіцеся. Але ўсё ж падалася ў ноч перад дэдлайнам без асаблівай мэты: проста таму, што «так усё робяць». І толькі зараз разумею, якім карысным гэты івэнт быў. З—за пандэміі яго правялі анлайн: мы ўсе плылі на віртуальным караблі, па ім можна было бадзяцца і далучацца да розных гутарак, заходзіць у каюты і балбатаць з тымі, хто там. Такі новы атракцыён са свету будучыні. Раптам бачыш, што пакуль мы тут проста намагаемся жыць, свет беззваротна змяняецца — нават просты small talk.
— Мне здаецца, тое, што ты з Беларусі, якраз пазбаўляла людзей пакутлівай неабходнасці складаць small talk. Можна проста сказаць: «О, ты з Беларусі! Як у вас там?»
— «Ты з Ірана! Як у вас там?» Беларусь проста ў той момант была на слыху. Але свет — гэта аб’ектыўна паршывае месца, можна да любога чалавека падысці, і напэўна, у яго ў краіне будзе не вельмі.
— Таня, што будзе далей?
— Я спрабую зразумець, што рабіць.
— І так усё жыццё...
— Так, магчыма. Мне хочацца здымаць. Здымаць у Беларусі немагчыма або магчыма, але незразумела як. Аднойчы я пазнаёмілася з мантажоркай Ганнай Фабіні. Яна родам з Румыніі і памятае рэжым Чаўшэску. І адна з нямногіх не задавала мне пытання, ці застаюся я. Яна казала: ведаеш што, нават у жаху можна знаходзіць рэчы для росту, атрымліваць прафесійныя дывідэнды ад сітуацыі, перапрацоўваць яе па—мастацку.
Калі ты зразумееш, што прафесійна больш не расцеш, — вось тады час валіць. Вось і я сабе нагадваю: нават у тым жаху, у якім мы жывем, можна знайсці рэчы для росту.
— Ёсць адчуванне, што ты жывеш у чаканні чагосьці?
— Вядома, яно ва ўсіх ёсць. Мне падаецца, мы ўсё яшчэ ў 9 жніўня 2020—га. Не тое, каб мы чакалі таго самага, чаго чакалі тады, але чагосьці ж мы чакаем.
— Дачакаемся?
— Мне здаецца, нас усіх зносіць кудысьці паціху, але вельмі павольна. Ужо хочацца падгрэсці крыху.
budzma.org
