Яна ўпершыню прыехала ў разбураны пасля Другой сусветнай вайны Мінск у 1944-м — і засталася тут назаўжды, закахаўшыся ў горад і дзяржаўны Вялікі тэатр оперы і балета. Адзіная жанчына-дырыжор у БССР і адна з двух ва ўсім Саюзе, Таццяна Каламійцава дасканала авалодала «нежаночай» прафесіяй і, прысвяціўшы мастацтву ўсю сябе, пайшла з жыцця ўсяго праз год пасля адыходу з тэатра.
«Салідарнасць» распавядае пра 5 яркіх момантаў з біяграфіі першай у Беларусі жанчыны-дырыжора.
Не скажу за ўсю Адэсу
На фартэпіяна Таццяна грала з шасці гадоў, але музыку галоўнай справай свайго жыцця не лічыла. І пасля школы месцам вучобы выбрала аддзяленне графікі ў мастацкім тэхнікуме. А далей, як у мазаіцы, склаліся некалькі элементаў.
Бацьку Каламійцавай прызначылі галоўным інжынерам рэканструкцыі Адэскага опернага тэатра, сям’я паехала з ім. Седзячы на галёрцы, дзяўчына перагледзела ўсе спектаклі, якія былі ў рэпертуары, і неяк неўзаметку закахалася — і ў оперу, і ў сімфанічны аркестр.
Вось так ураджэнка Санкт-Пецярбурга Таццяна Каламійцава паступіла ў Адэскую кансерваторыю. Кажуць, калі прафесар Аляксандр Паўленка даведаўся, што студэнтка імкнецца менавіта на дырыжорскі факультэт, ён гамерычна рагатаў. І ўсё ж — нават сто гадоў таму знаходзіліся людзі, якія ідуць супраць гендэрных стэрэатыпаў — пагадзіўся яе вучыць.
Пасля выпуску ў 1936-м Таццяна стала дырыжорам у Вінніцкім оперным тэатры, дзе яе заўважылі і запрасілі дырыжорам-асістэнтам у дзяржаўны сімфанічны аркестр СССР. І яна тут жа пацвердзіла, што вартая — у 23 гады заняла на ўсесаюзным конкурсе дырыжораў другое месца, саступіўшы толькі значна больш знакамітаму калегу.
У Мінск Каламійцава прыехала ў 1944-м. Два гады правяла ў тэатры оперы і балета, які адбудоўваўся пасля вайны, потым некалькі гадоў працавала ў Белдзяржфілармоніі, і зноў вярнулася ў Вялікі — яшчэ на 40 гадоў.
Між іншым, у сярэдзіне мінулага стагоддзя жанчын-дырыжораў у Савецкім Саюзе было ўсяго двое: Таццяна Каламійцава і Вераніка Дударава.
Лютая, але толькі звонку
За дырыжорскім пультам Каламійцава ўзрушвала публіку: далікатная, але разам з тым тэмпераментная і імклівая, якая ўмее ўзмахам палачкі перадаць не толькі напал і запал, але і паўтоны і нюансы.
На выступленні яна выходзіла ў нязменным фраку, з абсалютна прамой спіной і ўладным позіркам, — за патрабавальнасць і строгасць яе нават за вочы называлі Лютай. Сама дырыжор лічыла, што справа ў знешнасці: ад прабабулі-грачанкі ёй дастаўся «нявыгадны, непрыемны профіль» — рэзкія рысы асобы, да таго ж нізкі, ледзь надтрэснуты голас.
Шмат у чым катэгарычнасць і рэзкасць Каламійцавай калегі тлумачылі ўсё тымі ж гендэрнымі клішэ: патрабавальнасць дырыжораў-мужчын успрымалася як нешта, само сабой якое разумеецца, а ад жанчыны ідзі ўгадай, чаго чакаць — аўтарытэт даводзілася заваёўваць, прафесіяналізм — даказваць.
І яна даказвала: напрыклад, у 1977-м узялася ставіць на мінскай сцэне паўзабароненага ў СССР кампазітара Рыхарда Вагнера. Для оперы «Лоэнгрын» спатрэбіўся вялізны мужчынскі хор, прыцягнулі хор радыё і капэлу філармоніі, і гэтым зборным творчым калектывам Каламійцава бліскуча «руліла». Поспех оперы быў аглушальным.
Па-за сцэнай многія лічылі яе напышлівай: вось, маўляў, ужо і знаёмых не заўважае, не вітаецца. Справа, зрэшты, была ў іншым. Нават проста гуляючы па мінскіх вуліцах, дырыжор механічна «пракручвала» ў галаве нейкую музыку і ўяўляла сабе яе партытуру.
Кадр з дакументальнага праекта TUT.BY і БДАКФФД «Гэта мы»
Тыя ж, хто ведаў Каламійцаву бліжэй, запэўнівалі: за вонкавай востравугольнасцю ўнутры гэтая жанчына зусім іншая, глыбокая, цёплая, чулая. Заўважаючы побач маладыя таленты, яна тут жа брала іх пад крыло і падштурхоўвала развівацца далей, а неяк нават вырашылася папрасіць у Машэрава вырашыць кватэрнае пытанне — не для сябе, для першай скрыпкі, якому ў камуналцы не было дзе рэпетываваць.
Яна добра ведала польскую мову і перакладала для калег польскія дэтэктывы, якія вельмі любіла: рабіла некалькі копій на друкарцы і прыносіла ў тэатр. А каб настроіцца на новую пастаноўку і абудзіць натхненне — чытала перад рэпетыцыямі казкі.
«Аднастаночніца»
Усім у тэатры была вядома аскетычнасць Каламійцавай, яе непераборлівасць у побыце. Нават зімой яна хадзіла з непакрытай галавой, перакусвала як патрапіць, у хаце не вадзілася ніякіх утульных фінтыфлюшак. Злыя языкі сцвярджалі: маўляў, лёгка быць аскетам, не маючы сям’і. Ці лёгка ёй гэта далося насамрэч, хто ведае, але рашэнне яна прымала свядома, калі выбірала прафесію.
Шмат пазней дырыжор расказвала ў дакументальнай стужцы Віктара Шавялевіча: «Я не ведаю ніводнага дырыжора, які б прыходзіў дадому і сціраў пялёнкі, ці мыў каструлі і варыў абед. Гэтага не бывае, паверце мне. А вось жанчыне, калі яна, так бы мовіць, дазволіць сабе поўным жыццём жыць і завесці сям’ю, і дзяцей, — то ёй давядзецца ўсё гэта рабіць. А я, паколькі я па натуры аднастаночніца і рабіць дзве справы адначасова не ўмею, то я вельмі добра зразумела, што я сабе гэтага ніяк дазволіць не магу».
Пры гэтым, як сцвярджала дырыжор, яна «перманентна была закаханая», хай нават платанічна — без гэтага пачуцця проста не магла дырыжаваць рамантычныя оперы і балеты.
Зрэшты, асабліва блізкая душа ў яе ўсё ж была: у Каламійцавай жыў вялізны сабака, сябар, пра якога яна клапацілася. Хормайстар Ніна Ламановіч успамінала: неяк сабака захварэў, і любячая гаспадыня выклікала ветэрынара на хату, а «пацыента» паклала на свой ложак, укрыўшы беласнежнай коўдрай. Калі сабаку збіла машына, гэта стала для дырыжора вялізным ударам.
Выпадак з марожаным
У тэатры любяць распавядаць пра «адмысловую дыету» Каламійцавай, якая, здаецца, сілкавалася толькі кавай, цыгарэтамі і марожаным, і звязаны з ласункам кур’ёз. Марозіва дырыжор кожны дзень купляла ў латку праз дарогу ад свайго дома, каля цырка, і паступова стала для прадавачкі «сваёй». Так што аднойчы, калі той тэрмінова спатрэбілася збегаць да тэлефона-аўтамата патэлефанаваць,уважыла просьбу літаральна крыху пастаяць за прылаўкам.
І трэба ж такому здарыцца, каб менавіта ў гэты час прагульвалася ля цырка нямецкая дэлегацыя, якая прыехала ў Мінск на нейкае важнае мерапрыемства. Таццяна Міхайлаўна нямецкі ведала добра, кошты ў латку — яшчэ лепш, так што і марозіва прадала, і парай слоў з турыстамі перакінулася, напэўна добра іх здзівіўшы.
А ўвечары ў Вялікім тэатры якраз давалі «Лоэнгрына» — з’яўленне Каламійцавай за дырыжорскім пультам публіка сустрэла апладысментамі, уключаецца святло, дырыжор паварочваецца да залы... і бачыць у першым радзе тую самую дэлегацыю.
Твары немцаў, як сцвярджаюць відавочцы, выказвалі неперакладальную гаму пачуццяў.
Ледзі недасканаласць
Руская па нацыянальнасці, Каламійцава не толькі вывела беларускі Вялікі тэатр оперы і балета на новы ўзровень. Многія спектаклі, якія сёння ўваходзяць у залатую калекцыю, упершыню былі пастаўлены менавіта пры яе ўдзеле.
Асабліва трапятліва яна ставілася да твораў беларускіх кампазітараў: «Палымяныя сэрцы» і «Князь-возера» Залатарова, «Абранніца» і «Тыль Уленшпігель» Глебава, «Алеся» Цікоцкага, «Падстаўная нявеста» Вагнера — нават самыя складаныя творы яна «вяла» лёгка і нібы гуляючы, прыкмячаючы ўсё, што адбываецца на сцэне. А калі музычную аснову даводзілася рэдагаваць і перастаўляць фрагменты, рабіла гэта настолькі філігранна, што новы варыянт, адзначалі крытыкі, атрымліваўся ані не горш, а то і лепшы за аўтарскі.
Апошняй яе пастаноўкай у Вялікім сталі фантастычныя «Казкі Гофмана». Пакінуўшы тэатр — адбіваўся і ўзрост, і стан здароўя — Каламійцава вельмі хутка згасла. Яна памерла ў сакавіку 1994-га, не дажыўшы некалькі месяцаў да свайго 80-годдзя. А кватэру — у цэнтры Мінска, насупраць цырка — адпісала медсястры, якая даглядала яе ў апошні год.
Сыходзячы з кожнай прэм’еры, якую я зрабіла, думаю: як усё ж такі я дрэнна гэта зрабіла, як недасканала, як не здолела зрабіць лепш. Задавальненні музыкі, апроч, можа, самых вялікіх, ніколі не маюць. Адно я ведаю дакладна: я сапраўды жыву.
Таццяна Каламійцава
