Можна, канечне, называць яго “адным з найстарэйшых літаратараў Беларусі”, “лаўрэатам Дзяржаўнай прэміі імя Янкі Купалы”, шматгадовым рэдактарам “ЛіМа”, экс-дэпутатам беларускага парламенту, але пры ўсім тым наўсуцэль забыцца напісаць, што Анатоль Вярцінскі, якому 18 лістапада споўніцца 85 гадоў, вельмі моцна змяніў у 1960-я гучанне, форму і самы падыход да паэзіі. Саюз беларускіх пісьменнікаў вырашыў успомніць у гэты тыдзень, які варта было б назваць “тыднем Вярцінскага”, пяць паэтычных зборнікаў Анатоля Ілліча: кожны дзень крытык Ціхан Чарнякевіч будзе каментаваць адну з кніг юбіляра.
Першая кніга ва ўсіх паэтаў, нават і самых пладавітых, зазвычай крыху вылучаецца. Калі ж аўтар стаецца аўтарам адной кнігі вершаў, як гэта адбылося з Максімам Багдановічам, зборнік пачынаюць аналізаваць з розных бакоў, спрабуючы намацаць тыя лініі развіцця паэта, якія засталіся нерэалізаванымі. Як правіла, гэта слушны падыход, бо ў першую кнігу паэт збірае ўсё, што ў яго накапілася, скажам так, з нараджэння, і толькі фільтруе матэрыял (самастойна ці з дапамогай рэдактара – альбо і пад прэсінгам ягоным, як тое часта здаралася ў часы БССР).
“Песня пра хлеб” (1962) Анатоля Вярцінскага ў дадзеным ключы не з’яўляецца выключэннем – ключы да іншых, далейшых кніг тут можна знайсці, як і тое, што развіцця ў будучыні не атрымала.
Характэрная адзнака шасцідзясятніцтва – у тым імкненні да абнаўлення паэтычнай мовы і самой вобразнай сістэмы, якое вельмі моцна адчуваецца. Найперш – герой і аўтар тут прамаўляюць ад першай асобы. Можна сказаць, што Вярцінскі пачынае з аўтабіяграфіі – паэмы “Песня пра хлеб” (пачынаць першы зборнік з паэмы – таксама нестандартны ход), якая нібы акумулюе ўвесь замкнёны сялянскі мікракосм і народную рытуальную абраднасць. Паслядоўна, строга, крок за крокам, аўтар праводзіць рэканструкцыю рытуалу выпякання хлеба – як высяваецца зерне ў зямлю, як збіраецца ўраджай, малоціцца, як расчыняецца хлеб, гатуецца рошчына – з павагай да кожнага элемента, які ў сялянскай свядомасці набываў ледзь не магічны статус – дзяжы, хлебнай лапаты, добрага кляновага ліста, на якім пячэцца хлеб, вялікай печы на палову хаты.
Разам з тым, аўтар прыносіў у апісанне рытуалу моцную і вельмі вострую эмоцыю – якраз такую, што можна перажыць толькі ў дзяцінстве і запомніць, і захаваць недзе далёка ўнутры сябе. Такім чынам рытуал тут сплятаецца з вельмі асабістымі ўспамінамі. Тая ж печка персаніфікуецца як асоба, як сяброўка мінулых дзён:
Толькі не будуць ніколі забытымі
Дні, калі ў коміне выў дзіка вецер,
А ты так умела гасцінна прывеціць,
Ты нас акружала цяплом і ласкаю,
Ціха расказвала казку за казкаю,
Змаўкала, зноў чулася ветра гудзенне,
На столі хісталіся прыцемак цені.
Гасла святло замерзлых вокан.
І ўсё перайначвалася навокал –
Цені рабіліся парусамі,
Героямі казачнымі – мы самі,
І плыў аж за трыдзевяць зямель
Дзівосны наш печка-карабель.
Гэтак і самая каравайная абраднасць з’яўляецца як прывід міуналага, як нешта архаічнае, якое тым не менш моцна жыве ў мове і свядомасці паэта, зноў і зноў нараджаецца праз успамін:
Кружыцца першае лісце кляновае.
Стаіць у скверы ціш вераснёвая.
А ўверсе – воблачка, над скверам сінь…
Вітаю цябе, мой слаўны верасень!
Ты той жа ясны, ледзь-ледзь засмужаны,
ты той жа вясёлы, ледзь-ледзь засмучаны.
Цябе з тваёй кожнаю прыкметаю
я добра помню, добра ведаю.
Дзяцінства ніхто не забудзе ніколі.
А ты быў мне лепшым сябрам па школе.
Хіба не ты, прыветны і сонечны,
ранкам якраз такім, як сённяшні,
для нас адчыняў усе дзверы школьныя,
будзіў званкамі ціш навакольную.
І нечым яшчэ ты запомніўся, верасень.
Ці то цішынёй на азёрным беразе,
ці спелай антонаўкай ды аскомінай,
ці, можа, водарам хлебным з коміна?
Адкаснуўшыся ад паэмы, якая, зрэшты, абыймае палову кнігі, варта перайсці да вершаў. Найбольш паказальным момантам для мяне з’яўляецца бачанне таго, як паступова перацякае са старонку тэматыка твораў – не аб’ядноўваючы іх у цыклы і не адзначаючы ў змесце, Вярцінскі з самага пачатку стварае пэўныя блокі, якія ўцялесняцца толькі ў трэцяй кнізе – “Чалавечы знак”. Калі коратка перадаць гэтыя рух і перацяканне, то можна было б сказаць так: ад паэмы, якая рэканструіруе хлебны рытуал, аўтар пераходзіць да тэматыкі касмічнай (што ёсць агульным месцам ледзь не ўсіх паэтычных кніг таго году – першага “паслягагарынскага”), а пасля да тэмы вайны – мінулай і магчымай. Гэтым нібыта і працягваецца ўніверсальны характар паэмнай “хлебнай містэрыі”, але і аддаецца даніна патрабаванням часу. Зноў жа, трэба сказаць, мусовую для ўсіх шасцідзясятнікаў “планетарную” тэматыку Вярцінскі (прынамсі, у гэтым зборніку і ў параўнанні з аднакашнікамі па “філалагічнай” генерацыі) падае як мага больш завуалявана і нават, як у вершы “Зімняе сонцастаянне”, акуратна падкрэслівае ненармальнасць халоднай вайны:
Ахутаны быў увесь прыцемкам бясконцым
Самы кароткі дзень. Запальвалі ліхтары.
Сонца як не ўзыходзіла. Што сталася з сонцам?
Не бачыў ніхто ні ранішняй, ні вечаровай зары.
Нам неставала дня. І, будучы не ў гуморы,
Мы гаварылі зноў нервова аб вайне,
Казалі, што часам даводзіць да зморы
Трывога пякучая: будзе вайна ці не?
Як вечнасць, цягнулася ноч, глухая і сцюдзёная,
Далёкая самая з усіх начэй ад вясны.
У сонным мазгу ўспыхвалі думкі дзённыя
Ды цяжка варочаліся такія ж трывожныя сны.
Затое з палёгкай якой мы сустракалі світанне!
Убачылі мы і зару, і першы прамень…
На гэтым канчалася зімняе сонцастаянне, –
Угору пайшоў павольна, ды верна дзень.
Верш напісаны ў 1961 годзе – за год да разгортвання Карыбскага крызісу, у час якога кіраўнікі ЗША і СССР засталіся ў кроку ад ядзернай вайны. Якраз у той момант, калі ніхто не мог прадказаць, як яно ўсё будзе.
Пасля гэтага верша нібыта назіраецца пералом, калі трывога за планетарную будучыню (і няўпэўненасць у самой будучыні) пакрысе спускаецца на зямлю. У літаральным сэнсе – мы найбольш ведаем Вярцінскага як паэта грамадзянскага гучання, аднак ягонае вясковае ўслухоўванне і ўгляданне ў змену прыроднага календара, апісанне праяваў гэтай змены, як на мой погляд, ёсць адным з самых цікавых вектараў яго паэзіі. Тут жа, у інтэр’еры вясны, з’яўляецца і чалавек, які адчувае. Гэта ўсё той жа апавядальнік, памятны з “Песні пра хлеб” – толькі дарослы, з досведам перажытага і, так бы мовіць, “сфармуляванага”. Тут узнікаюць першыя вольныя вершы, якімі і далей будзе карыстацца Вярцінскі, спрабуючы адысці ад апрыклай гладка-ўдарнай сілаба-тонікі пасляваеннай пары.
– Як хораша! А колькі, скажы, часу?
Яшчэ, напэўна, рана? Пяць гадзін!
Не можа быць! Жартуеш ты, канешне.
Зусім нядаўна ты ка мне прыйшоў.
Пагаварыць як трэба не паспелі,
І пяць гадзін ужо. Не, не,
Гадзіны дзве, не болей. Праўда?
– Не, дарагая, не жартую я.
Ды што нам да гадзінніка, скажы?
– Як разам мы – бягуць-бягуць гадзіны.
Нічым іх не спыніць і не суняць.
Калі цябе я днём чакаю,
Калі чакаю вечарам цябе,
На стрэлкі часта-часта паглядаю.
Здаецца мне: яны стаяць на месцы.
Тады мінуты за гадзін даўжэй,
І вечнасцю здаюцца мне гадзіны.
Першы зборнік Вярцінскага можна, магчыма, назваць класічным для беларускага шасцідзясятніцтва. У ім няма адкрытай крытыкі грамадства, але ёсць жаданне гаварыць ад першай асобы, пра сваё патаемнае і глыбока адчутае – часам даволі тонка і акуратна, без лішняй рыторыкі. Час быццам і падзывае да сябе паэта, і даволі настойліва, але той пакуль вагаецца, ці варта адгукацца на гэтыя чары.
Ціхан Чарнякевіч, для lit-bel.org
