Імя Уладзіміра Жылкі стаіць у шэрагу самых адметных дзеячаў беларускага Адраджэння. Яркі прадстаўнік паэзіі Заходняй Беларусі, ён заявіў пра сябе як арыгінальны майстар слова і перакладчык. У кнізе «Матылі» сабрана паэтычная спадчына Уладзіміра Жылкі.
VIVERE MEMENTO! *
Свету не стае святла. Уладзімір Жылка (1900—1933) менавіта з тых паэтаў, якія святло памнажаюць. Святло і хараство.
Жылка адзіны, апроч Максіма Багдановіча, беларускі паэт, у якога можна закахацца на адлегласці ў стагоддзе, на адлегласці ў жыццё. Цудоўны, узнёслы, юны, далёкі і адначасна такі трапяткі, такі родны, такі блізкі. У яго паэзіі «узносіць нас туга да хараства».
Паэт на працягу ўсяго свайго паэтычнага шляху, шляху пошукаў непадробнага хараства ў свеце людзей і свеце слоў не перастае паўтараць:
І вось ужо ў дзеях, і чынах,
І справах будзённых, людскіх
Я ўзрушаным сэрцам няўпынна
Шукаць хараства не прыціх.
«Цяжэй ланцугоў»
Не прыгажосці, не вабнаты шукае Жылка, а менавіта – якое беларускае слова! – хараством ён сніць наяве і трызніць у сне. Яго паэзія далікатная і вытанчаная. Паэзія Жылкі – гэта палітра паўтаноў слоў і пачуццяў, нязмушана і таленавіта карыстацца якой з’яўляецца найвышэйшым мастацкім і паэтычным уменнем. Нават кантрасты ў паэзіі Уладзіміра Жылкі выяўлены нязвыкла, і гучаць яны не як любоў – боль, а як самота – туга, туга – хараство. Іерархія пачуццяў уражвае сваёй тонкай няўлоўнасцю, ад чаго вершы толькі набываюць у сваіх вартасцях, бо здольныя выказаць самыя незаўважныя, але ад таго не менш значныя рухі чалавечай душы.
Лёгкі і празрысты, што матыль, паэт апантана ляціць на святло, на святло жыцця, на святло паэзіі, на святло праўды паэзіі і праўды жыцця, каб згарэць на ім дарэшты. І самі вершы для яго, што тыя матылі, якіх так няпроста злавіць, але якія з даверлівай ахвотай падаюцца на зніч, які мусіць палаць у душы існага паэта, каб радкі-¬матылі зляталіся на яго ззянне:
А цяпер, калі шукаю
Праўды, шчасця для людцоў,
Ці не тое ж дзіцяня я,
Што лавіла матылёў?
«Матылі»
Паэт — дзівавокае дзіця, здзіўленае светам, якое «з дзяцінства фіялкавых раніц // з юнацтва лілейнага дзён» бяжыць па лугах, мурагах душы, вышукваючы на яе бязмежных абсягах лятункі словы — маленькіх матылёў натхнення. І тыя, у якіх атрымліваецца знайсці самых яркіх, самых трапяткіх, і робяцца сапраўднымі паэтамі.
Матылі — той надзвычайны вобраз для беларускай паэзіі, якую ўвасабляў Жылка. Матылі — невымоўна паветраныя стварэнні, якім немінуча наканавана памерці, як толькі яны апынуцца ля мэты. У іх цудоўнасці апрыёры закладзеная драма. У іх трагічна з’яднаныя імгненні шчасця і канца. Матылі — адначасна і самі паэты, якія згараюць, апаленыя сваёй паэзіяй, і іх паэзія, што пульсуе святлом. Бо ёсць праўда ў слове і ёсць у ім сіла, якая не дае аспрэчыць таго, што бываюць «цяжэй ланцугоў летуценні». А для паэтаў і пагатоў.
Ці не ад лятальнага адчування немінучага скону гэткая «матыльковасць» у радках юнага паэта? Як і Багдановіч, Жылка быў хворы на сухоты — хваробу паэтаў і інтэлігентаў:
У змаганні дзікім змогся ты
І выпляваў дарэшты грудзі.
Надзей няма ў цябе й не будзе,
І ў сэрцы холад пустаты.
«Хвораму»
Ці не ёсць часткова прычынай хваробы паэта яго ўразлівая, ранімая, неабароненая душа, раскрытая, разгорнутая, распоратая ў празе ды чаканні болю і любові да ўсяго свету, да ўсіх людзей.
Жылка, ведаючы, што зямны век яго мусіць быць нядоўгім, паэтызаваў, апяваў смерць, уздымаючыся такім чынам над самой смерцю і тым самым змагаючы яе духоўна. Як на апошнім дыханні, ён нагаворваў, выкрыкваў, прамаўляў свае вершы перад тым, як яму зойме мову назаўжды. Смяротна хворы як чалавек, ён быў непераможны і нязломны ў сваёй паэзіі:
Як тастаменту новага Бог,
Сваёй смерцю ён смерць перамог.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Як праб’е немінучага чвэрць,
Ах, якая прыгожая смерць.
«Як тастаменту новага Бог…»
У Жылкавай творчасці цудоўным чынам спалучаюцца палярныя пазіцыі, на тэматычнаэстэтычным узроўні гэта жыццё — смерць:
То боль жыцця, то лёгкасць смерці сніцца…
«Каханне»
На прасторава-¬ідэнтыфікацыйным узроўні сусвет нацыянальнай паэзіі ў Жылкі судакранаецца з космасам сусветнай літаратуры, а часам і натуральным чынам зліваецца, уваходзіць у яго.
Уладзімір Жылка быў ці не самым еўрапейскім з усіх беларускіх паэтаў пачатку ХХ стагоддзя. Добра абазнаны ў творчасці замежных аўтараў, ён не толькі засвойваў здабыткі еўрапейскай літаратуры, але й лучыў досвед сваіх замежных калегаў-¬папярэднікаў з уласна нацыянальнай традыцыяй. Неаднаразова ён звяртаўся да перакладаў знаных іншаземных аўтараў (Г. Ібсена, А. Міцкевіча і інш.), у тым ліку да французскага паэта Шарля Бадлера, які быў блізкі яму ў сваім нязменным звароце да матываў няўмольнага кону ды тугі. Але між тым паэтам валодаў запавет сэрца: «Будзь агністым!», прамоўлены яму ці не самім Сонцам жыцця.
Жылка прыслухоўваецца да прыроды, імкнецца з ёй зліцца, лічыць прыроду, як і чалавечую душу, за «самотны храм Хараства», дзе самота вар’іруе спектры сваёй афарбоўкі ад светлага суму да тугі, ад сусветнай тугі да беларускага светлага суму.
Калі не браць пад увагу «ваяцкую» паэзію Жылкі, пра падставы і наступствы якой цудоўна напісана ў прадмове да «Выбраных твораў» паэта («Беларускі кнігазбор», Мінск, 1998), варта звярнуць увагу перадусім на той факт, што самому Жылку карцела «выдаць кніжку, не больш 30—50 вершаў, выключна з матывамі кахання, смерці, хараства, прыроды без адзінае рыфмы на “бедная старонка” і “гэй, наперад”» (ліст да Антона Луцкевіча). І не дзіўна, што паэт імкнецца «кахаць зямлю з яе жыццём глухім», бо дзе, калі не тут, магчыма адчуць асалоду зямной любові, нязменна ўватканую ў апечаную душу, якая не страціла ўмення кахаць, якая толькі ўмацавалася ў гэтым уменні пасля чарговых апёкаў. Для паэта існуе толькі тое жыццё, дзе хараство пачуцця ўспрымаецца за абсалют:
Каханню нічога не трэба,
Каханне нічога не просе, —
Так радуе сіняе неба,
Так цешыць валошка ў калоссі…
«Каханню нічога не трэба…»
Жылка цудоўна ведаў, што той, хто здольны кахаць і любіць напоўніцу ў зямным жыцці, прымаючы пачуцці ва ўсёй іх палярнасці, ва ўсім іх гарманічным кантрасце, толькі той па-сапраўднаму несмяротны. А як яшчэ выратавацца смяротна хвораму паэту як не праз любоў і паэзію? Як яшчэ застацца тут і на вячніны вячнін. Толькі любячы… Радзіму. Толькі кахаючы… дзяўчыну. Толькі жывучы… жыццём. Толькі спраўджваючыся… паэзіяй.
За паэтычнае крэда Жылкі можна ўзяць яго радкі: «Няма збавення апроч пекнаты». Пекната для яго паўстае не толькі ў вобразе адзінай каханай дзяўчыны, але і ў вобразе Радзімы, таксама адзінай, далёкай і ад таго яшчэ больш блізкай. Жылка звяртаецца да яе — каханай, да яе — Радзімы, да іх разам, што надаюць паэту адвагу ў «баі жыццёвым»:
Пакліч павеўна
І радасць разлі,
Дазволь мне пэўна
Ступаць па зямлі.
«Няма збавення…»
Менавіта каханне і любоў кіруюць паэтам, трымаюць яго на зямлі, даюць сілы змагацца (з хваробай, ворагамі, чужынаю) і не пакідаць. Не пакідаць ні сябе, ні сваіх перакананняў, ні сваёй паэзіі…
Вочы Радзімы. І вочы дзяўчыны, у якіх адлюстроўваецца Радзіма, настолькі прыўкрасныя, настолькі родныя – яны не пазіраюць, яны зацвітаюць пасярод мітусні, паўсядзённасці, і расквечваюць свет наўкола, і надаюць жыццю сэнс: «Зацвілі твае вочы між тлуму…»
Гледзячы ў іх, ад замілавання ды мілаты «перарываюцца ніткаю думы».
Менавіта пекната, хараство — тыя вызначальныя паняцці, якіх трымаецца паэт, тая аснова, адкуль жывіцца крыніца Жылкавай паэзіі. Ды хараство ў яго не срэбразвоннае, не пустое, немінуча-імгненнае, найчасцей яно паўстае не ў светлых фарбах радасці, а споўненае тугі, у яго вершах «трагічнае схавана хараство»:
Ад хараства не ведаць іншай мэты
І адшукаць, што горда поўны ім…
«Максім Багдановіч»
Спакутавана ¬ўзнёслай душы паэта няма палёгкі бестурботнасці:
Душа мая тужлівая –
Лілея між балот.
Яна ўзрасла, маўклівая,
Між багны сонных вод.
«Душа мая тужлівая…»
Перадусім у сваёй самоце, сваёй самотаю Жылка і быў беларусам, і быў паэтам. Самота для яго была не духоўным выгнаннем, а той залатою чашаю, з якой штодня сілкаваў паэт сваё натхненне. Самотаю ён пакутаваў і самоту ж аберагаў, асланяў як існы стан са¬праўднага паэта, паэта-¬беларуса: «Не трывож мае самоты…»
Самота – вопратка душы творцы. Без самоты няма самавыяўлення. Няма роздуму і няма праўды, якія прыходзяць выключна на самоце, праз самоту.
І пайшоў далей, сумуючы,
што мой шлях
цяжкі і самотны
і ніколі не быць мне
простым.
«Народнае»
На самоце можна сабе дазволіць быць сабою. Такім, як ёсць. Не іншым. Не двудушнічаць, не падстройвацца пад быццё, не весці паэтычныя альбо палітычныя гульні.
Паэт трымае адказ за свае словы выключна перад сабой і Богам, які самы вялікі паэт хараства, самы вялікі паэт самоты, самы вялікі паэт радасці і жалю.
А калі закрадуцца ў душу сумневы ва ўласных думах ды дзеях, то завітае да паэта пазасветавы злодзей, і застрашыць, і запалохае, і будзе выпрабоўваць паэта ў яго перакананнях:
Прыйшоў ка мне той, раскрыжованы, здань,
Што сном несмяротнасці мучыць стагоддзі,
Быў твар яго ясны, як летняя рань,
І йшоў ён, як дзень светлакосы прыходзіць.
«Альбігоец»
Жылка годна прайшоў свой шлях, шлях да сваёй Самасці, які палягаў праз самакатаванне, праз эміграцыю, праз расстанне з усім, што ён любіў (Беларуссю, дачкой, сябрамі). І ўрэшце ён прыйшоў да таго, да чаго неадступна прыходзіць кожны чалавек, які хутка cтупіць на човен Харона, — да веры. Але верыў ён не ў парожнія, што шклянкі паэтаў, абяздушаныя ідэалы, а ў чалавечую святарнасць і ў чалавечую прыроду Хрыста. Пра гэта сведчаць і дзённікавыя занатоўкі паэта: «Хрыста, светлага Ісуса, я заўсёды любіў. Знаю яго боскасць (хоць Богам ён мог не быць) і знаю яго чалавечнасць… знаю і яго малітву слабасці: “Хай міма пройдзе келіх гэты!”» Паэт спрабаваў зразумець Бога не дзеля таго, каб асудзіць ці адвергнуць, а дзеля таго, каб парадніцца, парукацца з ім душою. Шукаў ён свайго Бога па-рознаму:
Прайшлі вякі… Яна ж адвечна
Ўсё тою ж буднасцю цвіце.
І я на думцы недарэчнай
Лаўлю сябе, як ты, Хрысце.
«Марта»
Але ўрэшце знайшоў і прамовіў: «Я — грамнічная свечка прад Богам…», а пасля ўверыў сябе ў Божыя рукі, на волю Гасподню за народ свой, за сваю любоў і сваю смерць:
Ўсемагутны! Вось сэрца паэта —
За народ Твой Крывіцкі ахвяра!
Дым кадзільны — жар вершаў — прад светам
Узнашу да Цябе па-над хмары.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Не адмоў нам паслаці прарока
З цвёрдай верай і словам агнёвым!
Жылка быў перакананы, што над чалавекам вісіць кон, які ёсць пакаранне. Пакаранне ж немінуча спраўдзіцца: ці будзеш ты пакараны сабою самім ці пазасветаваю ўладарнаю сілай. Але будзе ўратавана тое, што застанецца пасля цябе, і нашчадкі з «любасцю прачытаюць тое, што захавалася на палімпсесце».
Паэты ж уладныя прадказваць свой канец. Так і выпала. Пасля смерці Жылку чакала забыццё. І нават на ягонай магіле не паставілі крыжа. Забыліся… Але прыйшоў час, і голас Уладзіміра Жылкі прарваўся праз стагоддзе да нас, яго духоўных нашчадкаў, і загучаў на ўсю моц, на ўсю сваю сілу:
Змагуся сам — дык сотням перадам!
«Меч»
І мы пачулі яго. Адроджанага і незабыўнага.
Брацці, зраблю вас багатымі,
Зорамі высаджу край.
Сонцам заззяе над хатамі
Словаў маіх каравай.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Я ж вачэй не ўзніму, багавіца,
Толькі ўзрушаны думкі чамусь.
О, як соладка сэрцу маліцца:
Беларусь, Беларусь, Беларусь!
*Vivere memento! (лац.) — Памятай пра жыццё!
