Пра Купалу напісаны сотні кніг і тысячы артыкулаў, абаронены кандыдацкія і доктарскія дысертацыі. Здавалася б, народны паэт вывучаны ўздоўж і ўпоперак. Аднак ці бачылі вы хаця б адно даследаванне, прысвечанае яго шыкоўным вусікам? І таму, як да іх ставілася «мэтавая аўдыторыя» — дзяўчаты? Юрась Гарэлка, эксперт «Будзьмы!» па пытаннях вусатасці, ліквідуе гэты прабел.

Пан сахі і касы (але гэта не дакладна)

 На стылі: Янка Купала ў маладосці (крыніца: kp.ru)

Дэбютаваўшы ў друку з верша «Я мужык», Купала і далей трымаўся гэтага курсу. Лірычны герой першага зборніка «Жалейка» — гаротны бядак-селянін у лапцях ды зрэбнай кашульцы. Меланхолік беларускага разліву, у плане знешняга выгляду паэт тым не меней быў самым вядомым дэндзі ў беларускай літаратуры. Пра тое, як дбайна Купала ставіўся да свайго стылю, сведчыць сцэна яго першай сустрэчы з Якубам Коласам.

Вызваліўшыся з турмы, Якуб наездамі жыў на хутары Смольня, дзе пабудаваў хату дзядзька Антось (той самы, што няўдала прыгатаваў клёцкі ў паэме «Новая зямля»). Аднойчы вечарам на бліжэйшай станцыі выйшаў незвычайны для тых мясцін госць: франт у новым гарнітуры і модных чаравіках, спецыяльна набытых для першага спаткання. Праўда, пакупкі адгукнуліся цішынёй у кішэні, бо праз недахоп грошай чалавек з заліхвацкімі вусікамі не ўзяў фурманку, а мусіў ісці да хутара пешшу. Здаецца, нічога страшнага, аднак быў нюанс — новыя хадакі аказаліся малаватымі. Ад пераходу Янка так намуляў ногі, што мусіў зняць іх, калі прыйшоў у дом Коласа. Балазе Якуба пакуль не было, бо ён пайшоў у Мікалаеўшчыну «пагуляць» да нейкага знаёмага.

Пачуўшы, што нехта забразгаў дзвярыма, Купала паспрабаваў абуцца, але пераблытаў чаравікі — панадзяваў не на тую нагу. Хацеў падысці насустрач Коласу і ледзь не паваліўся. Абодва збянтэжыліся, неяк павіталіся, пасля чаго Купала пакульгаў на покуць і не падымаўся з месца.

Саромеліся адзін аднаго страшэнна — не дапамагала нават кварта гарэлкі (гаспадар хоць і спяшаўся дамоў, пачуўшы пра нечаканы візіт, але паспеў здабыць пляшку па дарозе). Пазней Колас узгадваў, што яму было надта няёмка за свой танны лапсардак, бо Купала ў новым пінжаку выглядаў куды ямчэй. Аднак чым далей, тым болей відавочнымі падаваліся паводзіны госця: ён не толькі сядзеў, як прыкуты, але і амаль не варушыў рукамі, частуючыся толькі тым, што стаяла побач.

Што ж здарылася? Нарэшце Янка прызнаўся: малы яму не толькі боты, але і гарнітур. Пагнаўшыся за моднай пакупкай, ён не заўважыў кароткія рукавы — пацягнўся за хлебам, а яны ажно на локаць заехалі. Паступова няёмкасць знікла, паэты разгаварыліся і пасябравалі. Назаўтра Колас пайшоў праводзіць госця, які мусіў ісці... босым. Якуба гэта наўрад ці засмуціла, бо на ростань яны пацалаваліся: «Праўда, не тройчы, але моцна».

Дык што там з вусікамі?

Паўліна Мядзёлка жорстка раскрытыкавала аб’ект Купалавай гордасці (крыніца: nlb.by, замалёўка аўтара)

Будучы народны паэт пільна сачыў за новымі тэндэнцыямі: гісторык моды Таццяна Церашковіч сцвярджае, што яго гарнітур выглядае так, нібыта быў пашыты на Сэвіл Роў у Лондане (вуліцы лепшых мужчынскіх краўцоў). Стаячы каўнерык «Альберт» адпавядаў апошняму «піску» моды, бо такі насіў у апошнія гады жыцця прынц Альберт, муж каралевы Вікторыі. Ды і шаўковыя гальштукі-самавязы выглядаюць далёка не таннымі. Калі ўлічыць, што ў Янкі часам не было грошай нават на фурманку, становіцца ясна, што было ў прыярытэце.

Дагледжаныя і акуратныя англійскія вусікі былі важным элементам Купалавага стылю. Між іншым, надаваць ім такую форму было зусім не проста: на дзень іх мазалі спецыяльным фіксатуарам, а перад сном надзявалі навуснік, каб надаць пэўную форму. Акрамя таго, патрэбны былі адмысловыя нажніцы, шчотачка і шчыпчыкі, бо валаскі, якія парушалі лінію, не галілі, а вышчыпвалі. Аднак ці было гэта ўсё ў Янкі? І як на гэта рэагавалі навакольныя? Дамо слова Паўліне Мядзёлцы — у сваіх мемуарах яна надзвычай цікава адказала на гэтыя пытанні.

«Аднаго разу, калі я зранку прыйшла да Ластоўскіх, дзверы адчыніў мне якісь малады мужчына. Ён быў толькі ў камізэльцы, рукавы белай кашулі яшчэ закасаны, высокі цвёрды белы каўнерык ад манішкі падпіраў падбародак; светлыя валасы, яшчэ мокрыя, гладка прылізаны; пад носам нейкая павязка з цюлю, зачэпленая шнурочкамі за вушы. Упусціўшы мяне, ён застаўся ў першым кухонным пакоі.

— Хто гэта такі? — пытаю ў Ластоўскай.

— Янка Купала, — адказвае. — Учора прыехаў.

— Ку-па-ла? — здзівілася я. — Я ж зусім інакш сабе яго ўяўляла. А чаму ён у нейкім намордніку? Што, у яго вусны пакалечаны?

— Ды не! Гэта такі бінт, які прыціскае вусы, каб яны ўгору тырчэлі, — адказвае, смеючыся, Ластоўская.

— Фі, паскудства нейкае!

— Што, не спадабаўся?

— Не, — цвёрда адказала я.

Праз хвіліну ўвайшоў Купала ўжо прыадзеты і без намордніка. Светлыя невялічкія вусікі тырчэлі кверху востра закручанымі канцамі».

Варта адзначыць, што і без «намордніка» Купала не спадабаўся Паўліне: яна ўяўляла вядомага паэта старэйшым, паважным мужчынам. А тут раптам — «звычайны хлапец, легкадумны, які дбае аб сваіх вусіках і гаворыць толькі аб дзяўчатах».

 Янка Купала і Уладзіслава Станкевіч (крыніца: kupala-museum.by, замалёўка аўтара)

Не ўразіў паэт і Уладзіславу Станкевіч: «Калі я першы раз убачыла Янку Купалу, ён мне тады чамусьці не спадабаўся. Захапляючыся яго вершамі, я стварыла ў сваім уяўленні нейкі незвычайны вобраз паэта. Сваім сціплым выглядам ён нагадваў звычайнага сялянскага хлапца». Праўда, ёсць нюанс — неўзабаве яны ажаніліся.

З абодвух аповедаў бачна, што вобраз беларускага песняра, які дзяўчыны стварылі ў сваім уяўленні, яўна не адпавядаў рэальнаму Купалу. Аднак дзіўна іншае: калі Мядзёлка ўразілася хутчэй ад зухаватай стыльнасці Янкі, то Уладзіслава, наадварот, параўнала яго са звычайным сялянскім хлопцам. Як так? Магчыма, да сустрэчы з апошняй ён проста не паспеў вусікі накруціць.

Як вусы Купалы выразала савецкая цэнзура

 Сумны Купала з «абрэзанымі» вусікамі (крыніца: kupala-museum.by, замалёўка аўтара)

Гэта не жарт — узгадка пра аб’ект Янкавага гонару была забаронена цэнзурай. А справа тут вось у чым.

Свае мемуары пад назвай «Сцежкі жыцця» Паўліна Мядзёлка спрабавала выдаць паўтара дзясятка гадоў. Часткова гэта атрымалася, бо ў 1959-м іх пачатак быў апублікаваны ў часопісе «Полымя». Аднак узнікла перашкода: рэдактарам рукапісу быў прызначаны Іван Шарахоўскі, чыя рэцэнзія надоўга перакрыла кнізе шлях да чытача. Асноўная прэтэнзія палягала ў тым, што ў тэксце дужа часта фігуравалі дзеячы беларускага адраджэння (магчыма, нават часцей, чым таварыш Ленін — а гэта ўжо зусім непарадак).

Кніга ўсё ж выйшла ў 1974-м, аднак Мядзёлка не паспела патрымаць яе ў руках, бо памерла за некалькі месяцаў да таго. Выданне атрымалася ў некалькі разоў меншым за арыгінал, бо чырвоны аловак прайшоўся па эпізодах з тымі самымі дзеячамі адраджэння (Клаўдзій Дуж-Душэўскі, Вацлаў Ластоўскі, Іван Луцкевіч і г. д.) і нават з Купалам: замест «звычайны хлапец, легкадумны, які дбае аб сваіх вусіках і гаворыць толькі аб дзяўчатах» з’явілася «хлопец, які вядзе не надта сур’ёзную гутарку». Ды і ўвогуле сцэна знаёмства атрымалася дужа лаканічнай: «Я змоўкла, бо ўвайшоў Купала». І ўсё — ні вусікаў, ні дзіўнай прылады, з дапамогай якой ён за імі даглядаў.

Чаму так? Відавочна, вобраз народнага паэта ў апісанні Паўліны быў далёкі ад хрэстаматыйнага. Возьмем, напрыклад, падручнік па гісторыі беларускай літаратуры, дапушчаны Міністэрствам асветы БССР, які сцвярджае, што «Я. Купала заўсёды знаходзіўся ў першых радах беларускіх савецкіх пісьменнікаў, аддаючы ўсе свае сілы і энергію служэнню народу». Пагадзіцеся, было б несур’ёзна, калі б пафас афіцыйнай прапаганды разбавіла Мядзёлка са сваімі кпінкамі пра вусікі.

Варта адзначыць, што поўная версія ўспамінаў Паўліны была апублікавана ў 2018 годзе (кнігу дагэтуль можна знайсці ў продажы). Ну а імідж народнага паэта паступова змяніўся: на пострэвалюцыйных здымках вопратка адпавядае ўплывам тагачаснай моды (круглыя гузікі на паліто ад вайсковых трэнчкотаў, пінжакі з элементамі мундзіра і г. д.). Вусікі, вядома, не зніклі, але сталі больш стрыманымі, бо зухаватыя кончыкі ўжо не глядзелі ўверх. Падаецца, у савецкі час Купала моцна пакутаваў у тым ліку ад недахопу якаснай вопраткі: памятыя каўнерыкі, трыкатажныя гальштукі замест шаўковых, танная тканіна. Аднак пачуццё стылю нікуды не знікла — пазней, перад выездам за мяжу, яму дазволілі абнавіць гардэроб. Аднак гэта ўжо іншая гісторыя.

Янка Купала часоў Кастрычніцкага перавароту і бясконцых акупацый Беларусі (крыніца: kp.ru).

Юрась Гарэлка, budzma.org