Паэт Андрэй Хадановіч у аўтарскай рубрыцы “Верш тыдня” на budzma.by распавядае пра паэта Анатоля Сербантовіча.
За сваё кароткае жыццё – менш за 30 гадоў – Анатоль Сербантовіч шмат што паспеў зрабіць. Выйшла тры кнігі паэзіі. (Трэцяя пасмяротна.) Засталося шмат ненадрукаваных вершаў. Былі апублікаваныя некалькі паэмаў. Тры (!) вянкі санетаў. Адзін з іх, што праўда, пра Леніна, але давайце будзем шчырымі: аматараў нашрайбаваць пра тое, што “Ленін-думае-пра-Беларусь”, у нас заўсёды было болей, чым сапраўдных майстроў-віртуозаў. (Бо й майстры-віртуозы таксама шрайбавалі.) Паэт нават мроіў пра вянок вянкоў санетаў – і планаваў скончыць яго за 10 гадоў, вось толькі неабходнага для гэтай працы часу яму ніхто не даў. Можа, яно й да лепшага: яшчэ пайшоў бы за магіяй лічбаў і апяяў бы “пятнаццаць рэспублік – пятнаццаць сясцёр” – па вянку санетаў на галаву кожнай. Затое паспеў збудаваць паэму “Мост”, выкрыўшы “звярыны ашчэр” амерыканскага капіталізму. То бок напісаў шмат таго, што засталося ў сваім часе і цяпер можа хіба што пацешыць як літаратурны кур’ёз.
Так што мы цяпер бы й не размаўлялі пра гэтага паэта, каб не іншыя – зусім іншыя! – вершы Сербантовіча. Музычныя, як мала ў каго ў беларускай паэзіі. Поўныя неймаверных метафараў, якім, я проста ўпэўнены, у свой час раўніва зайздросцілі тыя, каго цяпер называюць нашымі найлепшымі метафарыстамі. Тонка-эратычныя, як таксама мала ў каго ў нашым пісьменстве. І абсалютна шчырыя, як, можа быць, зусім ні ў кога з нашых піітаў.
Кніга выбранага паэта адкрываецца праграмна музычным творам. Але гукавы вобраз працуе таксама на ўзроўні карцінкі і нават тактыльна: “Я ў музыку ўваходжу, як у лес, / І гукі расступаюцца, як дрэвы”. Праз некалькі вершаў гэты эфект толькі ўзмацняецца, бо тое, што пачыналася, здавалася б, толькі як прыўкрасны гукапіс, адразу ж візуалізуецца – як рэхам, напаўняецца рухам, а напрыканцы яшчэ й саграваецца не абы-якім гумарам:
Ты на платву ідзеш да паплавоў,
Дзе луг, як лук,
З-пад ног страляе качкай.
З кары сасновай рыжы паплавок
Уздрыгне, як кантужаны,
Заскача.
А потым важна крочыш да сяла,
У хату дзверы ціхенька расчыніш –
Гарачая яечня са стала
Угледзіцца лупатымі вачыма…
Калі не заўважаць гэтага “кантужанага”, напрошваецца выснова: паэт неймаверна любіць жыццё і ўсе яго пазітыўныя праявы – духоўныя й цялесныя, сур’ёзныя й не вельмі: “Акуні плывуць, як дырыжаблі, / Так – аж расступаецца вада”. Або:
Спачатку аб прозвішчы. Прозвішча наша
Мой прадзед калісьці ў застоллі прыдбаў,
Калі ён са смакам сярбаў сыраквашу,
Капусту гарачую гучна сярбаў.
Асобнага даследавання вартая тэма дзявочага купання на вачах у разгубленага ад шчасця назіральніка: “Я не люблю кампанійкі, / Я да цябе ўцяку. / Ты ў сіненькім купальніку / Ўбягаеш у раку. // Твая сукенка белая – / Разлітым малаком. / Ты плаваеш, ты бегаеш, / Махаеш мне рукой”. Або ў пазнейшым паэтычным зборніку: “Ты загарэлая такая, / Што сонцам свецішся ў вадзе”. Або зусім ужо соладка й невыносна для багатага чытацкага ўяўлення – калі яно, гэтае ўяўленне, вядома ж, ёсць: “Равесніца усё з сябе скідала, / Нырца давала, / і сярод ракі / Гайдаліся няўпэўнена на хвалях / Яе тугіх грудзей маладзікі”. Да каляровага свята вачэй, якімі, як шмат хто перакананы, кахаюць мужчыны, паэт шчодра дадае водары – і дзявочыя грудзі гераіняў наліваюцца, быццам соты:
Дзяўчаты пойдуць карагодам,
Тады і зблізку і здаля
Здавацца будзе мне, што мёдам
Запахла ўся мая зямля!
Хораша. Спакусліва. І нават вельмі патрыятычна. Пагатоў, да водараў можна дадаць і смак:
…Летнім сонцам спеюць апельсіны,
Апельсіны – залацісты мёд.
Сам я апельсінавым раблюся,
І, здаецца мне, да той, адной,
Я на губы юныя качуся
Апельсінам спелым праз акно.
Але ўсё робіцца не так адназначна-радасна, калі згадаць, што лірычны герой (як і сам паэт) можа паглядзець на дзяўчыну толькі праз акно сваёй лякарні. Калі згадаць, што паэт добра ўсведамляе: дні ягоныя палічаныя, доктар дае максімум гады два. У гэтым святле трохі інакш успрымаюцца сякія-такія вобразы, парадаксальныя параўнанні й метафары. Скажам, зоркі, якія, быццам санітары, разбрыліся па небе, а светлякі, адпаведна, распаўзліся па зямлі. Таксама – як санітары. Вельмі прыгожа, але ўжо неяк трывожна. Або, яшчэ трывожней, пра бутэльку – гранату, якая ўзрывае нас знутры (з верша “Маналог алкаголіка”). Або – яшчэ прыгажэй! – пра “белыя тэрмометры бярозак”. Або – зусім ужо трывожна! – пра сучча рабіны, якое вісіць, як рубільнікі электрычных крэслаў. Або – не толькі трывожна, але й проста крамольна: “І галава, як герб дзяржаўны, / Была прыбіта да плячэй”. І вельмі цяжка правесці мяжу, дзе заканчваецца амаль дзіцячая паэзія й пачынаецца змрачнаваты дадаізм:
Налібокі – вір глыбокі,
Дзе ні берага, ні дна.
Кулямётчыцы-сарокі
Расстралялі гругана.
І шчаслівыя “перахлёсты”, здавалася б, зусім не абавязковых мастацкіх тропаў. Як у збольшага трагічнай “Паляўнічай баладзе”, дзе вершаванне параўноўваецца з ловамі, калі спайманы паэтычны вобраз – як тыгр у клетцы: “Доўгі. / Гарачы. І – паласаты. / Рыжы… / Паджары, / як свежы батон”. Гэты “тыгр-батон” зрабіў мяне амаль шчаслівым.
І спробы смяяцца, нягледзячы ні на што. Ці, прынамсі, іранічна ўсміхнуцца, як у вершы “Званок у бюро знаходак”, з бадзёрым слоўкам “тэлефоню”, дзе паэт на сарок гадоў апярэдзіў нашы асцярожныя спробы белмоўнага моладзевага слэнгу:
Сяджу, і тэлефоню, і прашу:
– Дзяўчынка любая,
ў мяне такое гора –
Ці не прынеслі вам маю душу,
Якую я згубіў учора?
Смяецца, што няма, што прынясуць,
І напявае ў тэлефон мне штосьці:
– Вы знаеце, а я згубіла сум.
Калі знайшлі,
прашу вас,
не прыносьце.
Паэт нібы пераміргваецца з Яраславам Сьмеляковым, абменьваючыся, як паролямі, імёнамі “харошых дзяўчат”. І верш не губляе сваёй чароўнасці за амаль паўстагоддзя. Больш за тое, новыя асацыяцыі, што спараджае нашая “цынічная” эпоха, толькі дадаткова працуюць на яго, па-добраму ўзмацняючы эротыку:
І радасна, і сонечна,
Калі плячо ў плячо
Ідзе са мною Сонечка –
Харошае дзяўчо.
/…/
Ідзе і усміхаецца,
Не знаючы чаму,
І сонца разбіваецца,
Як хваля аб карму!
Цікава, ці я адзін у гэты момант гляджу ёй наўздагон, са спіны?
Анатоль Сербантовіч
Здарэнне
Адгрукатаў цягнік на перагонах,
А вось ужо апошні перагон.
І на прыпынку выйшаў я з вагона
На ранішні задымлены перон.Туман клубіўся над далёкай вёскай,
Цераз раку ляжаў лінейкай мост.
Усё драмала. Толькі у кіёску
Дзяўчына прадавала эскімо.Не думаў стрэць яе такой парою
І запытаўся неўпапад аб сне.
І ў міг той вочы, поўныя зарою,
З пяшчотай паглядзелі на мяне.Я знаў ужо, што гэткі позірк значыць,
Я ў пераплёты ўсякія трапляў…
А тут, узяўшы ледзяністы пачак,
Я перад ёй разгублена стаяў.І раптам:
– Ну бяжы –
яшчэ дагоніш!..
Цягнік пайшоў!
Глядзі: ужо ляціць!
І я пабег.
І толькі у вагоне
Успомніў, што забыўся заплаціць.
Андрэй Хадановіч
Верш “Музыка” беларускага паэта Анатоля Сербантовіча ў відэа конкурса «Заспявай-5»: