Раіса Баравікова
Упершыню я ўбачыў і пачуў Раісу Баравікову гадоў 15 таму. Мы разам выступалі на філфаку БДУ перад гасцямі нейкай міжнароднай канферэнцыі. Беларускую мову з іх разумеў мала хто – і чытанні ператварыліся ў чыстае мастацтва. Спадарыня Раіса, спрабуючы намацаць сякую-такую зразумелую слухачам глебу, стала чытаць свае пераклады з Ахматавай:
Дваццаць першае. Ноч. Панядзелак.
Выплыў вырыс сталіцы з імглы.
Напрыдумваў жа нехта няўмела,
Што бывае любоў на зямлі.
Я быў крыху расчараваны, прычым адразу двойчы. Мне больш хацелася пачуць саму паэтку, чым ейныя пераклады. Да таго ж я не знайшоў у перакладзе свайго ўлюбёнага, “фірмовага” радка: “Сочинил же какой-то бездельник”, без якога ўся страфа як бы перастае быць ахматаўскай. Потым я прачытаў у Баравіковай цэлую нізку перакладаў з Ахматавай і яшчэ раз пераканаўся: пераклады – не найлепшае, што ёсць у нашай бліскучай паэткі. Але саму Ахматаву па-беларуску, прычым фантастычна зробленую, я знайшоў. У вершах самой Баравіковай.
“У час апошняе сустрэчы / засланы вочы ціхім жалем, / пакутліва накрыла плечы / я пры табе пуховым шалем”. Трэба працягваць? “Кахання растрывожаны агонь… / Лягчэй сцярпець удар каванай пражкай”. Каго там муж “хлестал узорчатым…”? “Стракатасць выставачнай залы / і лесвічны пралёт круты. / Там незнарок табе сказала / нязвыклае да здзіву: “Ты”…” Як там было ў Ахматавай? “И, как будто по ошибке, / Я сказала: “Ты”…” Дайце веры, прыкладаў можа быць болей.
“…Растут стихи, не ведая стыда”. Вершы Раісы Андрэеўны, не ведаючы сораму, растуць проста з вершаў Анны Андрэеўны. Апроч яўных запазычанняў ці не ў кожным другім вершы – прынамсі, 70-х гадоў – ахматаўскія вобразы, фразеалогія, метрыка. Тое, што часам называецца “рытмічнай памяццю”. Падсвядомыя рэмінісцэнцыі з улюбёнай паэткі, якая надта ўжо адрознівалася ад усяго, што Баравікова магла прачытаць па-беларуску? Або цалкам свядомы прыём? Аўтарытэт Ахматавай – як ахоўная грамата, калі трэба набрацца смеласці й загаварыць пра раней табуяванае ў тваёй паэзіі? Даследчыкі любяць цытаваць верш, якім наша паэтка некалькі разоў пачынала свае выбраныя творы:
Няхай гавораць людзі ля кіёскаў,
што я ў палоне ветраных забаў,
што нада мной вясёлкавай палоскай
сусед-мастак нябёсы распісаў.
Сяброўкі абсталёўваюць кватэры,
я п’ю ў лясах на досвітку расу
і незалежна, з выглядам гетэры,
чыёсьці сэрца ў кошыку нясу.
Шаноўны крытык Ганна Кісліцына, назваўшы Раісу Андрэеўну сэкс-сімвалам беларускай літаратуры, звяртала ўвагу на гэтае слова “гетэра”. Мне ж тут найбольш падабаюцца “людзі ля кіёскаў” і “сэрца ў кошыку” – мілыя савецкія рэаліі, з якіх, “не ведаючы сораму”, прарастае наіўная беларуская эротыка. Якая патрабуе так шмат адвагі, бо так лёгка падацца смешнай і нарвацца на кпіны, нават калі спрабуеш бараніцца, хаваючыся за іроніяй і гульнёй:
Скуль ты такі невыносна адважны?!
Моцна зацягваеш ніць…
Гэта мясціна завецца ў нас Дражняй,
можа, цябе падражніць?
Тым больш адвагі, што – як бы ты зноў і зноў не самападманваўся – ты добра ведаеш, чым усе гэтыя гісторыі канчаюцца:
Пары харошай – недарэчнасць,
на спад збіраецца зіма…
І застаешся ты, як вечнасць,
і знаю – вечнасці няма.
Шмат хто таксама звяртаў увагу, што вершы Баравіковай такія ж светлыя, як сама іх аўтарка. Гэтая светлыня і пяшчота ўласцівыя кожнай яе кніжцы, а вось адкрытасці, жарснасці, парыўнасці ў пазнейшых кнігах заканамерна паменела. На жаль, без іх вершы робяцца як бы трохі больш балбатлівымі, рэзанёрскімі. Хоць і тут часам ратуе іронія. Праўда, цяпер усё часцей сумная:
Начным дажджом асфальт наўкол амыты.
Асфальт свідруе дворык прахадны.
Свядомыя пайшлі ізноў на мітынг,
а ў несвядомых сёння – выхадны.
/…/
У вадасцёк ручай сцякае брудны,
за плотам грыб драўляны, нібы гном…
Як маўзалей дыктатара, бязлюдны,
палохае пустэчай “Гастраном”…
Часам назіральнасць і шчырасць (язык мой – вораг мой!) не пакідаюць аўтарцы выбару, і ў яе выходзяць наўпрост эпіграмы:
Сябе
не ставіў ён ні ў грош!
Быў пры любым начальстве ў модзе.
І суцяшаўся тым,
што й вош
жыве для нечага
ў прыродзе.
(“Патрэбны чалавек”)
Але такія “калючыя” тэксты – рэдкія выключэнні, прычым заўсёды бязадрасныя. А вось калі ў вершы з’яўляецца канкрэтны адрасат, яму дастаецца поўная мера любові й пяшчоты, якой ніколі не шкадуе шчодрая аўтарка. Адзін такі верш пачынае падборку Раісы Баравіковай ў культавым часопісе “Крыніца” й прысвечаны яго галоўнаму рэдактару – але рэдактарства тут не галоўнае, бо рэдактар – найперш сам фантастычны паэт, з якім лірычную гераіню лучыць цёплы ўспамін пра адну парыжскую авантуру – танец проста ў метро.
“Паршывы” (калі згадаць формулу беларускага класіка) рамантызм верша дзейнічае, аж ты на хвілінку забываеш усё, што ведаеш пра рэальнае парыжскае метро. Забываеш пра яго звыклы кантынгент і штодзённыя пахі. Помніш толькі добрае. Лацінаамерыканскую музыку ў вагоне. Футбаліста-жанглёра на ўваходзе. Станцыю, аздобленую вершамі французскіх сюррэалістаў. Выступ скрыпача, што граў тады арыю з “Вяселля Фігаро”. І, вядома ж, пару закаханых слухачоў, што праўда, глуханямых, але, здаецца, ніхто тады не падаў скрыпачу больш за іх. І вось дэмакратычная “падземка” пакрысе ператвараецца ў цудоўны палац з натхнёнымі танцорамі. І з кожным рухам танга з іх злятае бронзавая хрэстаматыйная вядомасць, і перастаюць лічыцца важныя літаратурныя заслугі, а лічацца толькі тры крокі й паварот, тры крокі й паварот. Як рэцэпт лёгкасці й маладосці. І добрай паэтычнай страфы, дарэчы, таксама.
І нават два радочкі, на якіх ты трохі спатыкаешся, усе гэтыя “рангі” ды “вангі”, ужытыя паэткаю, каб хоць штосьці зрыфмаваць з “танга”, не псуюць уражання ад добрай паэзіі. Паэзіі, што, хочацца верыць, перажыве ўсе дэталі, з якіх яна канструявалася, з якіх расла, “не ведаючы сораму”. Так што будучыя чытачы, можа быць, аднойчы спытаюцца: “А хто такая гэтая Ванга?” Ды так, была адна… Паэтцы рыфма спадабалася…
Хто такі Някляеў, яны, будзем спадзявацца, ніколі не спытаюцца.
Французскае танга ў метро з Някляевым
Ужо на нас паставіў нехта крыж,
а Музам і не надта трэба рангаў…
Нам пазайздросціць мог бы сам Парыж,
так спраўна мы ў метро танцуем танга.Заместа стрэл Амур бярэ ядро,
“да лямпачкі” даўно яго нам нораў,
хай замірае ўражана метро,
мы адтанцуем, далібог, няскора…Сваю журбу аддай, Валодзя, мне,
а я табе сваёй адважу трохі,
па мармуровай коціцца сцяне
слязінка ачмурэлае эпохі.Якою прорвай нас адорыць час, –
варожыць лёс ці штось прарочыць Ванга.
Яшчэ нябёсы не прымаюць нас,
і на зямлю не адпускае танга.
Андрэй Хадановіч
