Гараджанін. Рыжанін-урбаніст. Іраніст. Мадэрніст. Раз-пораз віртуозны верлібрыст. Вандроўнік і гід па рыжскіх вулачках ды завулках, па рыжскіх брукаванках ды ўзбярэжных (так, у ягоным цэнтры свету й паэзіі “па рыжскіх” пішацца асобна).

Краўцоў сын, што сцягнуў у бацькі й дзеда кароткі дадатак да іхняга першага прозвішча і стаў падпісвацца так – Чак. Або, калі зусім па-латышску, – Чакс.

“Апаш у фраку” – з “Сэрцам на тратуары” – сярод “Сусветнага шынка”. Так аўтар у канцы 1920-х гадоў выражае ўласнае “Я і гэты час” – назвамі сваіх першых чатырох паэтычных зборнікаў. Танюткіх кніжак па трынаццаць-сямнаццаць вершыкаў, якія выбухалі літаратурнымі сенсацыямі. Вядома, для тых нямногіх, што былі здольныя чуць і бачыць сапраўдную паэзію.

Пясняр рыжскіх ускраін, дзе можна ўдзень загараць проста на дровах пад тэлеграфнымі слупамі, што граюць табе, нібы гармонік, а ўночы зоры свецяць над галавой, быццам гарадскія хлопцы з ліхтарыкамі, што шукаюць збеглага шчанюка.

Равеснік ХХ ст., які, перажыўшы пару гістарычных катаклізмаў, сышоў у самым яго зеніце. Але яшчэ пры жыцці пачаў размаўляць з мёртвымі, пісаць лісты на той свет. Бо, зрэшты, хто яшчэ напіша памерлай бабулі-кіяскёрцы, што прадавала газеты. Лісты такія ж ірваныя ды эліптычныя, як і ўсе іншыя вершы чалавека, што адчувае: неўзабаве будзе нагода паразмаўляць грунтоўней.

Ну, ды пра гэта пасля пагамонім,
Калі палячу да цябе, –
А ўжо ж не забаўлюся,
Скора.
Кажуць,
Вось-вось грымне вайна,
Дык я пайду на вайну,
А адтуль да цябе.

Майстар сатыры і гратэску, што ўмее дзёрзка і з’едліва смяяцца з нашага недасканалага, надта недасканалага свету, дзе на кожным кроку прыніжаецца чалавечая годнасць (“Факстэр’ер пана натарыуса і грузчык”). Умее таксама скіроўваць кпіны на сябе самога, пакрыўджанага й прыніжанага разам з іншымі (“Хараство беднасці”). Ці проста памятаць пра ўсіх, вартых спачування й спагады (“Хлопчык з падбітым вокам”). Умее знаходзіць прыгажосць там, дзе блізка не ступала нага салоннага эстэта:

На вакзале, выпадкам застраўшы,
Як пісьмо без маркі, – час я тоўк.
Тоўстыя жанчыны, быццам баржы,
Праплываюць праз густы натоўп.

Пасля выпетраных блюзным джазам
З лакавымі кіпцікамі пань
Я ад радасці – ну, чыста блазан,
Во! жанчыны дзе, ты толькі глянь!

Уважлівы чытач французскіх дэкадэнтаў, успрымае гэты свет не толькі вачыма і вушамі, але й тонка адчувае – і ўмее выразіць словамі – усе яго водары (“Балада пра яблычны пах”). Уважлівы чытач еўрапейскіх (у тым ліку расійскіх) авангардыстаў, ведае, як паскорыць або запаволіць мастацкі час. Як злавіць імгненне (або некалькі хвіль адначасова). Як увасобіць яго (іх) у вобразе й рытме.

Адзін з найлепшых перакладчыкаў Чакса так пісаў пра яго: “У маленькай Латвіі вельмі рана з’явіўся паэт, які належаў да новай паэтычнай эпохі Лоркі, Элюара, Неруды – да эпохі вялікага мастацтва вольнага верша. З’явіўся, можа быць, адначасова з яе пачынальнікамі”.

Дзе трэба паэт можа быць строгім, амаль класічным версіфікатарам (“Плача ў вокны туман… Мой прысуд, мой вырок – / Ты адна мне любоў і надзея. / І адкуль ён на вуснах тваіх дзіўны сок, / Нібы кветка дрыготліва рдзее?”). Але раз-пораз расхіствае рэгулярную метрыку і пачынае рыфмаваць “няправільна”. (“Я скалеў, / я дзівосамі рознымі разбандзюраны, / быццам забіў я дванаццаць сабак / і акрыўся іх псінымі скурамі”.) А часам зусім не рыфмуе, і гэта правільна, бо робіцца трохі не да традыцыйных аздоб, “калі мне з грудзей / выбілі сэрца, / як чарку з рукі, як вока”.

Ва ўсіх пералічаных выпадках большасць чытачоў, якія не ведаюць латышскай, верыць на слова беларускаму перакладчыку. Верыць не толькі таму, што перакладчык – мэтр з гучным іменем Васіль Сёмуха. Мне здаецца, сярод шматлікіх аўтараў, пераствораных па-беларуску Сёмухам, Аляксандр Чакс – адзін з самых “ягоных”. Блізкі паводле тэмпераменту, светабачання і манеры самавыражэння. Схільны да лёгкага хуліганства і паэтычнага фокусніцтва. Творца, які не палезе ў кішэню па слова. Раз-пораз грубаваты, раз-пораз сентыментальна-ўзнёслы. Выбухованебяспечны ў сваіх кантрастах. І нязменна лірычны, як часам здараецца з добрымі лірыкамі.

 

Тры кнігі

 

Кнігу
выдатную
я напісаў –
    пра душу,
        пра мастацтва,
пра вечнасць.
Выпусціў,
а кнігарні
ўсе як адна
яе адхілілі.

Што,
я зажурыўся?
Не!
Надрукаваў
другую
палымяную кнігу
    пра братэрства,
        пра дапамогу блізкім,
            пра святасць культуры.

Марна
я кнігу шукаў па вітрынах
сярод дэтэктыўных раманаў,
выяваў красунь
і мадэрновых чарніліц –
марна.
Калі ж я зайшоў у кнігарню
і кнігу сваю папытаў,
палымяную
кнігу сваю,
дзяўчына з мадонністым тварам,
духмяная,
быццам прыма-цыгара,
усміхнулася лёгка:
– Пане,
у нас не сіроцкі прытул
і не таварыства аховы жывёл!
У той восеньскі вечар туманны,
калі на бульварах
пад ліпамі
замест кветак пахлі
толькі панэльныя дзеўкі
і ў мораку мчалі аўто
двума распаленымі
сонцамі, –
я вярнуўся дамоў,
зняў чаравікі,
шпурнуў у акно,
аддаў гаспадыні пальто
як плату за цёмны пакой,
сеў і напісаў
новы опус:
“Практычная рада
    марнатраўцам,
        зладзюгам,
            фальшываманетчыкам,
                халасцякам,
                   пачаткоўцам-паэтам,
                     праваленым гімназістам,
                           шафёрам
                                 і тым, хто не ўмее скакаць”.

Дваццаць кніжных магнатаў
біліся
за гэтую кнігу,
як за субсідыю ўраду.
І калі яна выйшла,
тысячы яркіх рэклам
асвятлілі народу
назву кнігі маёй.

Побач з пакрышкамі Даплона,
з Хларадонтам
і пудрай Каці
на ўсіх скрыжаваннях
з вітрын і слупоў
наплывала на вас
аблічча
вузкае і худое
ад ночаў бяссонных
і абедаў,
з’едзеных толькі ў сне.

Наёмныя
гарлапаны
лямантавалі: 
“Хай жыве!”

Каля незнаёмых партрэтаў
гадалі бадзягі і школьнікі:
– Хто гэта?
Ёг, рэкардсмен галадовак?
Японскі баксёр,
чарговы супернік Дэмпсі?
Ці які-небудзь славуты злачынец?
Паненкі “кумір мой!” –
шчабяталі.

А адна модная
тытунёвая фабрыка
выпусціла
з найгоршага тытуню
найлепшыя цыгарэты,
маім імем
названыя.

Андрэй Хадановіч для budzma.by