4 чэрвеня ў Тбілісі падчас дабрачыннага фэсту антываеннага мастацтва NOW мае адбыцца паказ дакументальнага фільма «Мара» Сашы Кулак — фільма, прысвечанага беларускім пратэстам.
Можна зручна заключыць, што сама падзея надта паказальная для цяперашняга нашага анабіёзу: у чужой краіне, якая стала прытулкам для беларусаў, што ўцяклі ад рэпрэсій, пасярод вайны, якая ідзе, але якой быццам няма, у бесчасоўі, раптам паказваюць фільм з той рэчаіснасці, ад якой не засталося слядоў, да таго ж, даволі штучны фільм, які не мае на мэце ўласна адлюстраваць беларускія пратэсты, але становіцца ледзь не самым трапным і няштучным іх адлюстраваннем.
Сказаць па праўдзе, напачатку фільм робіць усё, каб збіць з панталыку і раззлаваць гульнямі ў «мастацкае» і незразумелае, у містычнае, да таго ж. Падаецца, гэта too much, каб аўтарка ўсур’ёз касплеіла Дэвіда Лінча, распавядаючы пра беларускія пратэсты. Падаецца, містыка і магія — такі сабе дэкор для дакументальнага кіно пра сацыяльныя працэсы. Але чакайце.
Першыя хвіліны запоўнены дзіцячым шэптам пра Чырвоную Каралеву, якую імкнуцца выклікаць рознымі штукамі з кепскіх вершаў — вадой з несалёнага мора, пер’ямі самай простай і самай прыгожай птушак, гэтак далей, гэтак далей. Да таго як у кадры з’явіцца бел-чырвона-белы сцяг, пройдзе хвілін пяць.
З’явіцца ён проста і незразумела — проста будзе вісець на дрэве, пакуль вам паказваюць ваду і пясок, чырвоную бясконцую тканіну, белую бясконцую тканіну, чырвоныя малюнкі па белай паперы, дзяўчыну ў чырвонай масцы, дзяўчыну ў белай масцы, карацей, досыць вобразаў, якія ў нашым кіно часцей сведчаць пра тое, што аўтар прыклаў да халеры намаганняў, каб палюбавацца тым, як нестандартна ён мысліць. Сцяг будзе проста вісець — не як вынік заклёну, не як паратунак, а як частка той незразумелай магічнай рэчаіснасці.
Пасля пачнуцца сцэны пратэстаў і будуць цягнуцца адна за адной, злучаныя саўндтрэкам, падобным да эмбіенту, і ў сведкі пратэстаў аўтарка абярэ тую самую дзяўчыну ў чырвонай масцы — яна здыме маску пазней і яшчэ пазней абярэ белую маску. Яна будзе ісці ў маршах у сваёй масцы, падыходзіць зусім блізка да амапаўцаў і ўцякаць ад машын міліцыі, будзе назіраць за аўтазакамі на праспекце. Аўтарка будзе здымаць яе зусім блізка і амаль інтымна, калі размова ў стужцы пойдзе пра страх і трывогу, але, здаеццца, гэта не яе вачыма мы назіраем пратэсты. Яна і сама — не сведка. І мы — таксама не сведкі, а, здаецца, нейкія нашчадкі калектыўных успамінаў аб пратэстах.
Вось якое штукарства робіць фільм: ён спрабуе ўпісаць пратэсты, мінаючы навіны, сведчанні, хроніку, даследаванні, асабістыя мемуары, адразу ў калектыўную памяць, у нейкі пакуль не існуючы фальклор, дзе ўсе падзеі ўжо абраслі міфамі і сталі пачаткам нейкай новай рэчаіснасці, дагэтуль не патлумачанай нічым, апроч міфаў.
Акей, уявім: праз два гады, калі ў краіне больш за 1500 палітзняволеных, калі ўжо соты дзень ідзе вайна, што перастала быць абсурдам і стала проста заканамернай часткай рэчаіснасці — столькі слоў мы патрацілі, каб адшукаць яе карані і прычыны, і ўкаранілі яе — праз два такія вось гады ў гіперрэалістычнай рэальнасці, дзе любая падзея магчымая і безумоўна рэальная, як нам ставіцца да стужкі, якая вяртае нас у сюр? І як той сюр звязаны з пратэстамі?
Гледзячы цяпер напаўмістычны фільм Сашы Кулак, я лаўлю сябе на думцы, што гэта і быў галоўны баг усіх нешматлікіх папярэдніх дакументалак аб пратэстах — і «Courage», і «Калі кветкі не маўчаць»: яны па дакументальнай звычцы прапаноўвалі нам немагчымую ролю сведкі, даючы слова ўдзельнікам пратэстаў. Іх вуснамі мы прамаўлялі гвалт, які здарыўся не з намі, а з імі ў цяперашнім часе. Псіхіка адмаўлялася ўспрымаць сапраўдны гвалт, і глядач закрываўся ад гэтых герояў і іх досведу. Пераадолець гэты рассінхрон, аказалася, можна праз успаміны — у прасторы ўспамінаў, дзе няма асобы з канкрэтным імем і абліччам і ўсё адбываецца быццам не з табой і не з кімсьці рэальным. Такія мастацкія вынаходніцтвы рэдка бываюць свядомымі і таму даражэй за ўсё каштуюць.
У гэтых успамінах няма на што абаперціся, бо адзіная пастаянная і рэальная фігура — гэта чалавек у балаклаве. Нават на візуальную метафару бязлічча не абаперціся: амаль ні ў кога няма аднаго, уласнага твару, усе твары — і твар дзяўчыны ў масцы — дваяцца або адсутнічаюць. Тая абязлічанасць пратэстаў — ці не фігура міфалагізацыі?
Падаецца, гледзячы фільм, мы назіраем працэс стварэння міфа і прысутнічаем напярэдадні стварэння постацей герояў і ўвасабленняў зла. Вось-вось завяжацца нейкая касмаганічная бойка, і хтосьці кагосьці пераможа — але толькі ў прасторы міфу, не ў рэчаіснасці.
Так, рэчаіснасць у стужцы таксама раздвоеная. І нават час. Праз шэпты-заклёны, праз урыўкі размоў падчас маршаў і праз звароты да людзей у балаклавах, праз рытуальныя і незразумелыя дзеянні дзеля выкліку Чырвонай Каралевы, якая нас выратуе, цячэ расколаты час: гэта сапраўды ўспаміны аб пратэстах з той рэчаіснасці, якая абрынулася на нас пасля. Не толькі гледачы пазіраюць на пратэсты з вышыні двух гадоў, якія прайшлі, — аўтарка таксама глядзіць на іх праз час. Таму так лёгка раптам атаясамліваць сябе з дзіўнай дзяўчынай у масцы, якая быццам патрапіла ў гэтую рэальнасць з нейкай іншай і падкрэслівае сваю іншасць, немагчымасць упісацца і зразумець, і патлумачыць, што адбываецца.
Шчыра кажучы, я б не хацела глядзець на пратэсты вачыма гэтай вось госці з будучыні, але аўтарка робіць відавочным і тое, што нам асабліва няма на што абаперціся ва ўспамінах пра пратэсты, акрамя ўласнага болю, страху і трывогі, ужо мала звязаных з уласна пратэстамі. Перанесці іх на чалавека ў масцы — нармалёвы фокус. Прынамсі, іншых нам пакуль не завезлі.
Проста «Мара» — бадай адзіны фільм аб пратэстах, створаны для ўнутранага гледача, а не для вонкавага. То бок для нас. Ён распавядае аб пратэстах тым, хто браў у іх удзел, быў іх сведкам і так ці інакш пацярпеў ад рэпрэсій. Ён не працуе на гледача з іншых краін. Яму нават нецікавыя іншыя гледачы, і гэткае нахабства робіць фільм страшна сімпатычным.
Падаецца, праз гульні з магічным і праз эстэцкі эскапізм (маскі, мантыі, рытуалы, малако ў моры — у фільме досыць атракцыёнаў, каб намякнуць нам на наш уласны эскапізм, унутраную і вонкавую эміграцыі ў свет, мала звязаны з рэчаіснасцю), спадарыня Аляксандра, рэжысёрка фільма, шукала мову не для таго, каб распавесці нам аб пратэстах, а для таго, каб дапамагчы нам справіцца з тым, што час ідзе. У гэтай плыні часу яна дае нам кропку адліку — пратэсты, якія ўжо здаюцца неіснуючымі. Надта рызыкоўная тактыка — так фільму лёгка стаць маніфестам расчаравання.
Што фільм і не аб пратэстах як такіх, а аб нашай цяперашняй рэчаіснасці, якая забараніла сябе нават выяўляць, — кажуць тут і там адмысловыя рэплікі, якія наўмысна сутыкаюць тую рэчаіснасць з гэтай. І ўявіце, тыя рэплікі — з размоў людзей з амапаўцамі. Уявіце, тады рэальнасць яшчэ магла сама сябе выразіць — і заадно здольная выразіць і цяперашнюю рэальнасць, у якой, акрамя нематы, і не засталося нічога.
«Я не ведаю, што трэба зрабіць з гэтым народам, каб ён зноў стаў быдлам, няма такіх варыянтаў», — кажа жанчына ў вочы людзям у балаклавах. (А ў дужках пішам адказ ёй з цяперашняга часу: а мы ведаем што. Паўтара гады рэпрэсій, дрэнных навін, абсурдных падзей, катаванняў, арыштаў, звальненняў, эміграцый, чыстак, гвалту, крыві — паўтара гады татальнай лаяльнасці бюракратыі і сілавікоў. А мы ведаем: дзяржаве не шкада для народу адно што гвалту. Мы ведаем штосьці, што не можам сфармуляваць, але нам ёсць што адказаць на ўсе тыя рэплікі з 2020-га.)
«Вы застанецеся, а мы з’едзем?» — пытаецца жанчына ў людзей у балаклавах, а мы ў дужках пішам: так і будзе. Гэта больш не рытарычнае пытанне — гэта прароцтва. Вось што робіць аўтарка: збірае па хроніках пратэстаў, знятых з бясстрашшам, прароцтвы — магчыма, і самазбывальныя. Фільм падпарадкуецца гэтай страшнай логіцы памяці: выкалупвае з мінулага тыя яго дэталі, якія цяпер пацвярджаюць тое, што здарылася далей.
Якую ж рэчаіснасць спрабуе так абгрунтаваць у фільме нашая памяць? Не хочацца так думаць, але ў фільме скразіць расчараванне ў нейкай вялікай ілюзіі, і самі пратэсты выглядаюць ў фільме рытуалам — простым бессэнсоўным рытуалам сутыкнення з сістэмай. Ці то такім іх робіць бясконцыя і безнадзейныя выклікі недарэчнай Чырвонай Каралевы, ці то аўтарка толькі дэкаравала тымі выклікамі тое, чаго мы не заўважалі, — самую рытуальную форму пратэстаў, паўтарэнне адных і тых жа дзеянняў без аніякага прагматычнага сэнсу, надта рытуальную сімволіку колераў, рэчаў, падзей. Мы проста выклікалі Чырвоную Каралеву?
Што ж, калі мы чакалі стужкі, якая б выразіла самае нязручнае пачуццё — фрустрацыю ад усяго, што адбываецца, і ад нашай няздольнасці ўплываць на рэчаіснасць, акрамя як бессэнсоўна выклікаць Чырвоных Каралеў, то трапнейшага фільма, здаецца, не было.
Паміж іншым аўтарка выводзіць зусім неадназначнае, але ж раптам відавочнае супрацьстаянне: пратэст у фільме выглядае сутыкненнем жаночага і мужчынскага. Акей, толькі лянівы не сказаў пра ролю жанчын у пратэстах, але ж хіба ўпершыню так відавочна і дзёрзка абазначаная і роля мужчын у рэпрэсіях: рэпрэсіўны рэжым стаіць на мужчынскім свеце, заснаваным на татальным гвалце і падпарадкаванні.
Пакуль жанчыны-пратэстоўцы шкадуюць хлапцоў у балаклавах, заклікаючы іх перайсці на бок народа, хлапцы выглядам сваім, няўлоўнымі кіўкамі іншым людзям ў балаклавах паказваюць, што належаць да таго свету, у якім народ — гэта яны, і адзіны спосаб там выжыць — гэта падпарадкавацца. It’s a men world. Адзіны спосаб для іх «перайсці на бок народа» — перастаць быць мужчынамі. То бок стаць жанчынамі — ці памерці.
Цяпер вы разумееце, супраць якой рэчаіснасці выступілі жанчыны? — бы пытае аўтарка. Цяпер вы разумееце, што выступіць супраць яе могуць толькі жанчыны, але ж змяніць — здольныя толькі мужчыны? Бо гэта мужчынскі свет. Sorry. Штосьці касмаганічнае ўскрываецца ў гэтым, нейкі новы зачынаецца эпас.
Мне не хочацца да канца пагаджацца і з такім, але ж я не маю чаго сказаць супраць, бо татальнасць гвалту, гаспадарская ветлівасць гвалтаўнікоў, непарушныя ўяўленні пра парадак і падпарадкаванне ў аснове гэтага свету — што скажаш супраць такога?
Мне ў дапамогу, каб я не пераймалася з-за сваёй безабароннай пазіцыі, аўтарка дае апошнюю, самую дзейсную сцэну з пратэстаў. Яна знятая схаванай камерай, якая глядзіць у асфальт, пакуль нябачную гераіню вядуць праз перакрытыя вуліцы ветлівыя амапаўцы без аблічча, ад якіх таксама застаўся толькі голас. Вядуць дадому, але ж не давядуць, і ў адно імгненне ветлівасць іх знікне.
Гэтая сцэна — пастка, бо з яе адзінай немагчыма выкараскацца, не атаясаміўшы сябе з гераіняй (якраз таму, што ні ў кога з удзельнікаў гэтай сцэны няма аблічча, і хочаце вы ці не хочаце, гэта вас павядуць амапаўцы дадому, а пасля іх ветлівасць знікне). Вас паб’юць. Вось тут, каб мы ўцямілі, што нам у такім вось свеце пакінутая адзіная роля — бездапаможная, гераіня ў масцы кіне рэпліку, якая здаецца парадай ды зноў прароцтвам, — «як мне дзейнічаць, каб нікога не раззлаваць». Ямчэйшай формулы для гэтай новай рэчаіснасці мне яшчэ не траплялася.
Гэта досыць жорстка з боку аўтаркі — увесь фільм закалыхваць нам трывогу маскамі і рытуаламі, каб пасля зрабіць ахвярамі амапаўцаў, прымусіць сціснуцца, чакаючы сапраўднага і неспадзяванага гвалту, ад якога няма як збегчы, — але можа і гэта метафара ўсяго, што з намі гадамі адбывалася. Адзінае ў фільме, што можа вярнуць нас адтуль у цяперашнюю нашую рэальнасць — гэта бясконцы спіс палітзняволеных замест фінальных тытраў. І з тае пары, калі яго ўпісалі ў фільм, ён зрабіўся яшчэ даўжэйшым.
Падаецца, ёсць тэмы, якія вымагаюць простай і рэзкай мовы — мовы судовага пратаколу, прысуду, гопніцкай лаянкі, звярынага рыку, чагосьці такога, без эківокаў, мастацкасці, стылёвых гэтых каруначак. Рэчаіснасць цяпер і не прымае іншай мовы, вымушае нас гаварыць каротка і зло, і выклікам ёй, спаборніцтвам з ёй, дасціпным здзекам з яе выглядае фільм, які адважваецца на звышмову, сюррэалізм, магічныя рытуалы, прастору міфа і нават на прастору памяці. Давайце толькі дамовімся: наступным разам выклікаем Мацернага Гноміка, авось спрацуе.
budzma.org
