4 чэрвеня ў Тбілісі падчас дабрачыннага фэсту антываеннага мастацтва NOW мае адбыцца паказ дакументальнага фільма «Мара» Сашы Кулак — фільма, прысвечанага беларускім пратэстам. Адмыслова для «Будзьма беларусамі» Марыя Касцюковіч напісала рэцэнзію на гэты фільм, каб патлумачыць, чаму не варта прапускаць сеанс.
Можна зручна заключыць, што сама падзея надта паказальная для цяперашняга нашага анабіёзу: у чужой краіне, якая стала прытулкам для беларусаў, што ўцяклі ад рэпрэсій, пасярод вайны, якая ідзе, але якой быццам няма, у бесчасоўі, раптам паказваюць фільм з той рэчаіснасці, ад якой не засталося слядоў, да таго ж, даволі штучны фільм, які не мае на мэце ўласна адлюстраваць беларускія пратэсты, але становіцца ледзь не самым трапным і няштучным іх адлюстраваннем.
Сказаць па праўдзе, напачатку фільм робіць усё, каб збіць з панталыку і раззлаваць гульнямі ў «мастацкае» і незразумелае, у містычнае, да таго ж. Падаецца, гэта too much, каб аўтарка ўсур’ёз касплеіла Дэвіда Лінча, распавядаючы пра беларускія пратэсты. Падаецца, містыка і магія — такі сабе дэкор для дакументальнага кіно пра сацыяльныя працэсы. Але чакайце.
Першыя хвіліны запоўнены дзіцячым шэптам пра Чырвоную Каралеву, якую імкнуцца выклікаць рознымі штукамі з кепскіх вершаў — вадой з несалёнага мора, пер’ямі самай простай і самай прыгожай птушак, гэтак далей, гэтак далей. Да таго як у кадры з’явіцца бел-чырвона-белы сцяг, пройдзе хвілін пяць.
З’явіцца ён проста і незразумела — проста будзе вісець на дрэве, пакуль вам паказваюць ваду і пясок, чырвоную бясконцую тканіну, белую бясконцую тканіну, чырвоныя малюнкі па белай паперы, дзяўчыну ў чырвонай масцы, дзяўчыну ў белай масцы, карацей, досыць вобразаў, якія ў нашым кіно часцей сведчаць пра тое, што аўтар прыклаў да халеры намаганняў, каб палюбавацца тым, як нестандартна ён мысліць. Сцяг будзе проста вісець — не як вынік заклёну, не як паратунак, а як частка той незразумелай магічнай рэчаіснасці.
Пасля пачнуцца сцэны пратэстаў і будуць цягнуцца адна за адной, злучаныя саўндтрэкам, падобным да эмбіенту, і ў сведкі пратэстаў аўтарка абярэ тую самую дзяўчыну ў чырвонай масцы — яна здыме маску пазней і яшчэ пазней абярэ белую маску. Яна будзе ісці ў маршах у сваёй масцы, падыходзіць зусім блізка да амапаўцаў і ўцякаць ад машын міліцыі, будзе назіраць за аўтазакамі на праспекце. Аўтарка будзе здымаць яе зусім блізка і амаль інтымна, калі размова ў стужцы пойдзе пра страх і трывогу, але, здаеццца, гэта не яе вачыма мы назіраем пратэсты. Яна і сама — не сведка. І мы — таксама не сведкі, а, здаецца, нейкія нашчадкі калектыўных успамінаў аб пратэстах.
Вось якое штукарства робіць фільм: ён спрабуе ўпісаць пратэсты, мінаючы навіны, сведчанні, хроніку, даследаванні, асабістыя мемуары, адразу ў калектыўную памяць, у нейкі пакуль не існуючы фальклор, дзе ўсе падзеі ўжо абраслі міфамі і сталі пачаткам нейкай новай рэчаіснасці, дагэтуль не патлумачанай нічым, апроч міфаў.
Акей, уявім: праз два гады, калі ў краіне больш за 1500 палітзняволеных, калі ўжо соты дзень ідзе вайна, што перастала быць абсурдам і стала проста заканамернай часткай рэчаіснасці — столькі слоў мы патрацілі, каб адшукаць яе карані і прычыны, і ўкаранілі яе — праз два такія вось гады ў гіперрэалістычнай рэальнасці, дзе любая падзея магчымая і безумоўна рэальная, як нам ставіцца да стужкі, якая вяртае нас у сюр? І як той сюр звязаны з пратэстамі?
Гледзячы цяпер напаўмістычны фільм Сашы Кулак, я лаўлю сябе на думцы, што гэта і быў галоўны баг усіх нешматлікіх папярэдніх дакументалак аб пратэстах — і «Courage», і «Калі кветкі не маўчаць»: яны па дакументальнай звычцы прапаноўвалі нам немагчымую ролю сведкі, даючы слова ўдзельнікам пратэстаў. Іх вуснамі мы прамаўлялі гвалт, які здарыўся не з намі, а з імі ў цяперашнім часе. Псіхіка адмаўлялася ўспрымаць сапраўдны гвалт, і глядач закрываўся ад гэтых герояў і іх досведу. Пераадолець гэты рассінхрон, аказалася, можна праз успаміны — у прасторы ўспамінаў, дзе няма асобы з канкрэтным імем і абліччам і ўсё адбываецца быццам не з табой і не з кімсьці рэальным. Такія мастацкія вынаходніцтвы рэдка бываюць свядомымі і таму даражэй за ўсё каштуюць.
У гэтых успамінах няма на што абаперціся, бо адзіная пастаянная і рэальная фігура — гэта чалавек у балаклаве. Нават на візуальную метафару бязлічча не абаперціся: амаль ні ў кога няма аднаго, уласнага твару, усе твары — і твар дзяўчыны ў масцы — дваяцца або адсутнічаюць. Тая абязлічанасць пратэстаў — ці не фігура міфалагізацыі?
Падаецца, гледзячы фільм, мы назіраем працэс стварэння міфа і прысутнічаем напярэдадні стварэння постацей герояў і ўвасабленняў зла. Вось-вось завяжацца нейкая касмаганічная бойка, і хтосьці кагосьці пераможа — але толькі ў прасторы міфу, не ў рэчаіснасці.
Так, рэчаіснасць у стужцы таксама раздвоеная. І нават час. Праз шэпты-заклёны, праз урыўкі размоў падчас маршаў і праз звароты да людзей у балаклавах, праз рытуальныя і незразумелыя дзеянні дзеля выкліку Чырвонай Каралевы, якая нас выратуе, цячэ расколаты час: гэта сапраўды ўспаміны аб пратэстах з той рэчаіснасці, якая абрынулася на нас пасля. Не толькі гледачы пазіраюць на пратэсты з вышыні двух гадоў, якія прайшлі, — аўтарка таксама глядзіць на іх праз час. Таму так лёгка раптам атаясамліваць сябе з дзіўнай дзяўчынай у масцы, якая быццам патрапіла ў гэтую рэальнасць з нейкай іншай і падкрэслівае сваю іншасць, немагчымасць упісацца і зразумець, і патлумачыць, што адбываецца.
Шчыра кажучы, я б не хацела глядзець на пратэсты вачыма гэтай вось госці з будучыні, але аўтарка робіць відавочным і тое, што нам асабліва няма на што абаперціся ва ўспамінах пра пратэсты, акрамя ўласнага болю, страху і трывогі, ужо мала звязаных з уласна пратэстамі. Перанесці іх на чалавека ў масцы — нармалёвы фокус. Прынамсі, іншых нам пакуль не завезлі.
Проста «Мара» — бадай адзіны фільм аб пратэстах, створаны для ўнутранага гледача, а не для вонкавага. То бок для нас. Ён распавядае аб пратэстах тым, хто браў у іх удзел, быў іх сведкам і так ці інакш пацярпеў ад рэпрэсій. Ён не працуе на гледача з іншых краін. Яму нават нецікавыя іншыя гледачы, і гэткае нахабства робіць фільм страшна сімпатычным.
Падаецца, праз гульні з магічным і праз эстэцкі эскапізм (маскі, мантыі, рытуалы, малако ў моры — у фільме досыць атракцыёнаў, каб намякнуць нам на наш уласны эскапізм, унутраную і вонкавую эміграцыі ў свет, мала звязаны з рэчаіснасцю), спадарыня Аляксандра, рэжысёрка фільма, шукала мову не для таго, каб распавесці нам аб пратэстах, а для таго, каб дапамагчы нам справіцца з тым, што час ідзе. У гэтай плыні часу яна дае нам кропку адліку — пратэсты, якія ўжо здаюцца неіснуючымі. Надта рызыкоўная тактыка — так фільму лёгка стаць маніфестам расчаравання.
Што фільм і не аб пратэстах як такіх, а аб нашай цяперашняй рэчаіснасці, якая забараніла сябе нават выяўляць, — кажуць тут і там адмысловыя рэплікі, якія наўмысна сутыкаюць тую рэчаіснасць з гэтай. І ўявіце, тыя рэплікі — з размоў людзей з амапаўцамі. Уявіце, тады рэальнасць яшчэ магла сама сябе выразіць — і заадно здольная выразіць і цяперашнюю рэальнасць, у якой, акрамя нематы, і не засталося нічога.
«Я не ведаю, што трэба зрабіць з гэтым народам, каб ён зноў стаў быдлам, няма такіх варыянтаў», — кажа жанчына ў вочы людзям у балаклавах. (А ў дужках пішам адказ ёй з цяперашняга часу: а мы ведаем што. Паўтара гады рэпрэсій, дрэнных навін, абсурдных падзей, катаванняў, арыштаў, звальненняў, эміграцый, чыстак, гвалту, крыві — паўтара гады татальнай лаяльнасці бюракратыі і сілавікоў. А мы ведаем: дзяржаве не шкада для народу адно што гвалту. Мы ведаем штосьці, што не можам сфармуляваць, але нам ёсць што адказаць на ўсе тыя рэплікі з 2020-га.)
«Вы застанецеся, а мы з’едзем?» — пытаецца жанчына ў людзей у балаклавах, а мы ў дужках пішам: так і будзе. Гэта больш не рытарычнае пытанне — гэта прароцтва. Вось што робіць аўтарка: збірае па хроніках пратэстаў, знятых з бясстрашшам, прароцтвы — магчыма, і самазбывальныя. Фільм падпарадкуецца гэтай страшнай логіцы памяці: выкалупвае з мінулага тыя яго дэталі, якія цяпер пацвярджаюць тое, што здарылася далей.
Якую ж рэчаіснасць спрабуе так абгрунтаваць у фільме нашая памяць? Не хочацца так думаць, але ў фільме скразіць расчараванне ў нейкай вялікай ілюзіі, і самі пратэсты выглядаюць ў фільме рытуалам — простым бессэнсоўным рытуалам сутыкнення з сістэмай. Ці то такім іх робіць бясконцыя і безнадзейныя выклікі недарэчнай Чырвонай Каралевы, ці то аўтарка толькі дэкаравала тымі выклікамі тое, чаго мы не заўважалі, — самую рытуальную форму пратэстаў, паўтарэнне адных і тых жа дзеянняў без аніякага прагматычнага сэнсу, надта рытуальную сімволіку колераў, рэчаў, падзей. Мы проста выклікалі Чырвоную Каралеву?
Што ж, калі мы чакалі стужкі, якая б выразіла самае нязручнае пачуццё — фрустрацыю ад усяго, што адбываецца, і ад нашай няздольнасці ўплываць на рэчаіснасць, акрамя як бессэнсоўна выклікаць Чырвоных Каралеў, то трапнейшага фільма, здаецца, не было.
Паміж іншым аўтарка выводзіць зусім неадназначнае, але ж раптам відавочнае супрацьстаянне: пратэст у фільме выглядае сутыкненнем жаночага і мужчынскага. Акей, толькі лянівы не сказаў пра ролю жанчын у пратэстах, але ж хіба ўпершыню так відавочна і дзёрзка абазначаная і роля мужчын у рэпрэсіях: рэпрэсіўны рэжым стаіць на мужчынскім свеце, заснаваным на татальным гвалце і падпарадкаванні.
Пакуль жанчыны-пратэстоўцы шкадуюць хлапцоў у балаклавах, заклікаючы іх перайсці на бок народа, хлапцы выглядам сваім, няўлоўнымі кіўкамі іншым людзям ў балаклавах паказваюць, што належаць да таго свету, у якім народ — гэта яны, і адзіны спосаб там выжыць — гэта падпарадкавацца. It’s a men world. Адзіны спосаб для іх «перайсці на бок народа» — перастаць быць мужчынамі. То бок стаць жанчынамі — ці памерці.
Цяпер вы разумееце, супраць якой рэчаіснасці выступілі жанчыны? — бы пытае аўтарка. Цяпер вы разумееце, што выступіць супраць яе могуць толькі жанчыны, але ж змяніць — здольныя толькі мужчыны? Бо гэта мужчынскі свет. Sorry. Штосьці касмаганічнае ўскрываецца ў гэтым, нейкі новы зачынаецца эпас.
Мне не хочацца да канца пагаджацца і з такім, але ж я не маю чаго сказаць супраць, бо татальнасць гвалту, гаспадарская ветлівасць гвалтаўнікоў, непарушныя ўяўленні пра парадак і падпарадкаванне ў аснове гэтага свету — што скажаш супраць такога?
Мне ў дапамогу, каб я не пераймалася з-за сваёй безабароннай пазіцыі, аўтарка дае апошнюю, самую дзейсную сцэну з пратэстаў. Яна знятая схаванай камерай, якая глядзіць у асфальт, пакуль нябачную гераіню вядуць праз перакрытыя вуліцы ветлівыя амапаўцы без аблічча, ад якіх таксама застаўся толькі голас. Вядуць дадому, але ж не давядуць, і ў адно імгненне ветлівасць іх знікне.
Гэтая сцэна — пастка, бо з яе адзінай немагчыма выкараскацца, не атаясаміўшы сябе з гераіняй (якраз таму, што ні ў кога з удзельнікаў гэтай сцэны няма аблічча, і хочаце вы ці не хочаце, гэта вас павядуць амапаўцы дадому, а пасля іх ветлівасць знікне). Вас паб’юць. Вось тут, каб мы ўцямілі, што нам у такім вось свеце пакінутая адзіная роля — бездапаможная, гераіня ў масцы кіне рэпліку, якая здаецца парадай ды зноў прароцтвам, — «як мне дзейнічаць, каб нікога не раззлаваць». Ямчэйшай формулы для гэтай новай рэчаіснасці мне яшчэ не траплялася.
Гэта досыць жорстка з боку аўтаркі — увесь фільм закалыхваць нам трывогу маскамі і рытуаламі, каб пасля зрабіць ахвярамі амапаўцаў, прымусіць сціснуцца, чакаючы сапраўднага і неспадзяванага гвалту, ад якога няма як збегчы, — але можа і гэта метафара ўсяго, што з намі гадамі адбывалася. Адзінае ў фільме, што можа вярнуць нас адтуль у цяперашнюю нашую рэальнасць — гэта бясконцы спіс палітзняволеных замест фінальных тытраў. І з тае пары, калі яго ўпісалі ў фільм, ён зрабіўся яшчэ даўжэйшым.
Падаецца, ёсць тэмы, якія вымагаюць простай і рэзкай мовы — мовы судовага пратаколу, прысуду, гопніцкай лаянкі, звярынага рыку, чагосьці такога, без эківокаў, мастацкасці, стылёвых гэтых каруначак. Рэчаіснасць цяпер і не прымае іншай мовы, вымушае нас гаварыць каротка і зло, і выклікам ёй, спаборніцтвам з ёй, дасціпным здзекам з яе выглядае фільм, які адважваецца на звышмову, сюррэалізм, магічныя рытуалы, прастору міфа і нават на прастору памяці. Давайце толькі дамовімся: наступным разам выклікаем Мацернага Гноміка, авось спрацуе.
Марыя Касцюковіч, budzma.org
