Імклівае развіццё авіяцыі захапіла мысляроў пачатку мінулага стагоддзя Космасам. Нават тэрмін з’явіўся — «касмізм». Што там? Ці ёсць там нехта – на тых планетах? Як гэта будзе – падарожжа чалавека у касмічныя бездані? У суседняй Расіі Ўладзімір Вярнадскі распрацоўвае філасофскія аспекты тэорыі Космасу, Канстанцін Цыялкоўскі думае пра ракеты, а ў заходняй Беларусі за 30 год да старту з Байкануру вандроўнік-мастак Язэп Драздовіч па начах лётае ў Космас – сам ён называе гэта «начнымі візіямі», «магнетыстычнымі снамі», «самнамбулістычнымі тэлевізіямі», «вандровачкамі» ды «духавымі падарожжамі».
Пазнаць нябесныя бегі
Нездарма славуты жывапісец Пётра Сергіевіч назваў Язэпа Драздовіча «беларускім Леанарда да Вінчы» — кола інтарэсаў і заняткаў яго ўражвае. Драздовіч – і мастак, і скульптар, і разьбяр, і паэт… Акрамя таго, ён працаваў выкладчыкам, збіраў фальклор, праводзіў археалагічныя даследаванні на роднай Глыбоччыне (у часы Драздовіча гаварылася – на Дзісеншчыне, Дзісна была цэнтрам павету).
Але адкуль прага да Космасу ў Язэпа Драздовіча, што нарадзіўся і вырас у засценку Пунькі на ўскраіне Галубіцкай пушчы, вучыўся ў прыватнай настаўніцы, а потым у Віленскай школе малявання і на фельчарскіх ваенных курсах? Па ўспамінах Марыі Баравік, унучатай пляменніцы і хроснай мастака, яшчэ падчас вучобы ў Вільні маці казала Язэпу: «Вучыся і пазнай нябесныя бегі». «Нябесныя бегі» — так назваў сваю кнігу Язэп Драздовіч, калі Космас захапіў яго ўсур’ёз, у 30-х. Твор з разлікамі прысвечаны пытанням вярчэння Зямлі, асобны раздзел – пра абручы Сатурну, ягонай самай улюбёнай планеты.
Праз «магнетыстычныя сны» Драздовіч піша карціны з дзіўнымі істотамі і краявідамі: «Падкружнікавы краявід на плянэце Сатурн», «Касмаполіс».
«З пятніцы на суботу я меў шчасце і яшчэ зрабіць адну калягадзінную вандровачку па Месяцы. Бачыў дзіўную краіну з серабрыстым дзённым небам… Бачыў шмат крутагорых у лясістых берагох вадападаў, цяснін, астравоў. Пралятаў скрозь залацістабазальтавы грот. Бачыў гарачакрынічныя вадамёты. Бачыў чырвонаружовы астравок, увесь укрыты нейкімі празрыстымі крышталямі», — апісвае адну з начных візіяў мастак у сваім дзённіку, які, на шчасце, захаваўся і ўжо не раз перавыдадзены за нашым часам у часопісах і зборніках.
Зімой 1931-1932 гадоў Язэп Драздовіч піша працу «Гармонія плянэтаў Сонечнае сыстэмы», рукапіс адсылае ў Акадэмію навук БССР. У лісце да навукоўцаў піша: «Магчыма, што для Акадэміі навук такое пытаньне, скуль сьвет паўстаў, паўстала гэта зямелька, на якой мы жывём, і гэта ўсяяснае зорнае неба, зусім неактуальнае, але для мяне, як аўтара, які знайшоў сваё тлумачэньне паходжаньня плянэтаў Сонечнае сыстэмы і іх самакручэньня, а таксама гармоніі руху плянэтаў, для мяне гэта вельмі паважная рэч».
Сярод сяброў і з Космасам
У чэрвені 1933 года Язэп Драздовіч у чарговы раз вяртаецца на сваю радзіму – пачынаецца перыяд жыцця ў амплуа вандроўнага мастака – ажно да 1939-га. Але і вельмі плённы перыяд – няхай няма публікацый, фінансавага поспеху, але ёсць сябра, у якога можна спыніцца і які забяспечвае мастака аўдыторыяй. Гэта – вядомы дзеяч на ніве беларушчыны Ян Пачопка, што жыве ў невялікай вёсачцы Летнікі. Яна месцілася на мяжы Залескай і Лужэцкай гмінаў, зараз там толькі могілкі, парэшткі садоў.
7 жніўня Язэп Драздовіч, прыбыўшы ў Глыбокае, адразу ж імкнецца хутчэй папасці да свайго роднага брата Канстанціна, які жыве ў Антаполлі, пад Германавічамі. З гэтага дня і пачынае Драздовіч весці свой «Дзённік», які потым стане для ўсіх навукоўцаў каштоўнейшай крыніцай вывучэння яго жыцця і творчасці.
Настаўнік Залескай школы, краязнаўца, стваральнік і дырэктар гістарычна-краязнаўчага музея «Мінулае Залесчыны» Рыгор Шарыпкін кажа, што ужо 12 і 13 жніўня Язэп Драздовіч гасцюе ў Янкі Пачопкі ў Летніках. Часам да кампаніі дадаецца паэт Міхась Машара.
– У гэтыя ж дні, напэўна, па вечарах, з’яўляюцца ў «Дзённіку» навуковыя разважанні Драздовіча аб месяцовым цырку Plato. Можна з упэўненасцю сцвярджаць, што працяг захаплення Драздовіча Космасам, прага пазнання Сонечнай сістэмы і фантастычныя мары аб жыцці на Месяцы, Марсе, Сатурне асабліва ажываюць тут – у Летніках, у глухім кутку Залесчыны, дзе сама прырода і зорны абшар над галавою акрыляюць да касмічных роздумаў, – мяркуе краязнаўца.
Краязнаўца Рыгор Шарыпкін
Заўважым, што сам Янка Пачопка – адметная асоба беларускага руху, паэт, празаік, фалькларыст, вядомы таксама і сваёй агранамічнай дзейнасцю. Працаваў у Дэпартаменце земляробства Віленскай губерніі, па прапанове паслоў Грамады быў рэдактарам двухтыднёвіка «Праваслаўны беларус» (1925), які выдаваўся ў Варшаве, працаваў аграномам (1939-58), у 30-я гады жыў на ўласнай гаспадарцы. Першы яго верш «Дудар» надрукаваны ў «Нашай Ніве» (1913), пісаў таксама прозу.
Янка Пачопка з жонкай
Пачопка збіраў і запісваў народныя казкі, паданні, з якіх пытым нарадзілася кніга «Народныя казкі і апавяданні Дзісненшчыны» — але разгром Грамады спыніў дзейнасць выдавецтва, з друку выйшла толькі адна казка. Творы Пачопкі друкаваліся таксама ў заходнебеларускіх часопісах «Калоссе», «Хрысціянская думка», газеце «Сялянская ніва». Пісаў кнігі і на сельскагаспадарчую тэматыку. Драздовіч зрабіў не толькі разны партрэт Пачопкі, але і праілюстраваў ягоную кнігу «Пчолы і як вадзіць іх у рамовых вуллях». Сябраваў Пачопка і з ужо згаданым Пётрам Сергіевічам – ён напісаў ягоны партрэт, сямейную рэліквію нашчадкаў Янкі з Летнікаў.
У хаце Янкі Пачопкі, як распавядае Рыгор Шарыпкін, Драздовіч дэманструе жадаючым замалёўкі з цыклу «Жыццё на месяцы» – «У цырку Платона» і «Расавыя тыпы луніды».
10 верасня ў Летніках усю ноч Драздовіч піша роздумы-фантазіі пра Месяц.
— Валянціна Іванаўна Паульская, дачка Янкі Пачопкі, сёння жыве ў вёсцы Загор’е Залескага сельсавета, і выдатна памятае Язэпа Драздовіча, калі ён быў частым госцем у іх хаце, — расказвае краязнаўца. — Паводле Валянціны Іванаўны, ёй, тады яшчэ малой дзяўчынцы, якую Драздовіч жартаўліва называў «Лінка-журавінка», іншы раз дзіўнымі здаваліся яго ўзнёслыя вечаровыя маналогі аб Космасе.
Янка Пачопка. Партрэт у кнізе Драздовіча
Янка Пачопка падтрымліваў свайго сябра, а Драздовіч з апантанасцю даказваў прысутным: «Пройдзе час, Вы яшчэ мяне ўспомніце! Ёсць жыццё ў Космасе!»
Космавернісажы
Паводле ўспамінаў дачкі Яна Пачопкі, першымі гледачамі фантастычных твораў Драздовіча і слухачамі не менш фантастычных лекцый аб Космасе былі мясцовыя жыхары. У хаце Пачопкі мастак ладзіць свае выставы-вернісажы, тлумачыць вяскоўцам свае карціны і погляды на касмалагічныя сюжэты, чытае лекцыі пра Сонечную сістэму, пра Галактыкі.
— Пасля размоваў з тымі, хто памятаў Драздовіча, прыходзіш да высновы, што ў асноўным тут яго лічылі дзіваком – людзі думаюць пра хлеб надзённы, а тут чалавек расказвае пра жыццё на Сатурне і малюе нябесныя бегі. Дываны, што маляваў Драздовіч, думаю, цікавілі іх нават больш – з практычнага пункту гледжання, нядорага – і мастацтва ў хаце. Нездарма ў нашых мясцінах потым з’явілася некалькі прадаўжальнікаў «дывановай школы» Драздовіча. Але мастак усё ж рабіў на сваіх вернісажах сваё, спрабаваў прыўзняць чалавека, адарваць ад звыклай прызямлёнасці, натхніць… Магчыма, толькі Янка Пачопка і разумеў яго ў тыя моманты, — кажа Рыгор Шарыпкін.
Паміж касмічнымі імпрэзамі і карцінамі (і дыванамі, зразумела) Язэп Драздовіч шмат вандруе па Залесчыне. Вось уражанні з «Дзённіка»: «Прыгожая мяйсцовасць – гэтае Залессе. Колькі мастацкай красы ў гэтых азёрах, што расцягнуліся ланцугом – адно за адным – серабрыстымі плямамі між узгоркаў. А вунь і бор, увесь у старадаўнейшых магілках-валатоўках, а па-за ім, над узбярэжжам апошняга возера на шапкавастай гары, ніўё распаханага з-за няпамятных часоў, калісь абведзенага кругом тэрасамі пад’езду і агароджанага частаколамі ды замётамі мейсца старадаўнейшага гарадзішча».
Потым Язэп Драздовіч яшчэ вернецца да гэтых гарадзішчаў. Фактычна, ён быў першым археолагам-даследчыкам тут – толькі праз чатыры гады, у 1938-м, тут з’явіцца экспедыцыя польскіх археолагаў Гелены Цэгак-Галубовіч і Уладзіміра Галубовіча.
Да Новага 1934 года ў хаце Янкі Пачопкі Драздовіч заканчвае пісаць свае начныя падарожжы па Месяцы – «Mare Frigoris».
Канец зямных бегаў
Рэальнае жыццё, пастаянная нястача, беспрытульнасць, адзінота паціху прыпынялі «духавыя падарожжы» Язэпа Драздовіча. Ад 1935 года ён ужо не апісвае іх у «Дзённіку». Пасля вайны Драздовіч працягвае вандроўкі, зноў піша «касмічныя» артыкулы, але і здароўе, і жыццё – зусім неўладкаваныя. 65-гадовага мастака знаходзяць непрытомным на дарозе, 15 верасня 1954 года ён памёр у бальніцы ў Падсвіллі.
Ян Пачопка дажыў да 1977 года. І Драздовіч, і Пачопка, як і многія дзеячы беларушчыны пры Польшчы, з надзеяй чакалі ўз’яднання Беларусі. Але, як аказалася, самыя лепшыя для іх творчасці гады былі да 17 верасня 1939 года. На шчасце, мастак і паэт не патрапілі пад рэпрэсіі, але пры камуністах вернісажаў не ладзілі і кніг не друкавалі, стараліся асцярожна выжываць і адзін аднаго пасля вайны амаль не бачылі.
Напрыканцы ўзгадаю словы Максіма Танка, яшчэ аднаго сучасніка Драздовіча і з таго ж Паазер’я: «неспакойная мара мастака імкнулася ў неаглядную далеч Сусвету ў той час, калі космас быў прадметам цікавасці толькі паасобных вучоных», творы Драздовіча – «рэдкі скарб, якому некалі і цаны не будзе».
Яўген Ждановіч, Планета Беларусь
